Аңыз ақын Абдолланың ерлігі ескерілсе екен…

Абдолла Жұмағалиев туралы жазу   Бір кездері Абдолла да өмірдің күресіне, ерлік­тің жолына өлеңнің есігінен аттанған.

Абдолла 1915 жылы қазіргі Сырым ау­данының Жосалы ауылдық округіне қарас­ты Былқылдақ ауылында дүниеге келген. 1936 жылы Алматыдағы Қазақ педагогика институтына оқуға түскен. Әдебиет факуль­тетінде оқып жүріп, Алматының  белгілі ақындарымен араласқан. Табиғи ақындық болмыс пен әдеби орта өз дегенін жаса­ды. Ол ақындыққа әбден берілді. 1937-1938 жылдары «Лениншіл жас», «Социалистік Қазақстан» газеттерінде оның өлеңдері жариялана бастапты. Қызылордада мұға­лім болып қызмет еткен уақытта да әдеби серіктер жинап, өзінің ғана емес, Сыр өл­кесіндегі әдебиеттің өркендеуіне де үлес қосса керек. Өлеңдерінен бөлек, «Токио­дағы дауыс», «Шығыс қызы» сияқты поэма­лары оны шығармашылық шыңынан көр­сетті. Байронды, Лермонтовты қазақша сөй­летем деп жүріп, өзі де байтақ Қаза­қия­ның Байронына айналды.

Әрине, Абдолла ақын болған жерде, әрі әдеби орта оны көріп, мойындағаннан кейін де ол туралы естеліктердің мол әрі тұшымды болуы заңды. Ақынның өмірінде өлең мен ерліктен басқа да ерекше оқи­ғалар бар. Соның бірі – Абдолланың май­данға аттанар тұста әйгілі Жамбыл мен күш атасы Қажымұқаннан бата алуы.

2015 жылы Сырым ауданы Әбу Сәрсен­баевтың Абдолла Жұмағалиев жөніндегі жинағын кітап етіп қайта бастыртты. Аб­долланың Жамбылмен және Қажымұқан­мен кездесуі жайлы «Абдолла» атты кітап­тағы Мәрия Хәкімжанованың естелігінде аздап айтылады.

Майданға аттанар қаламдастарымыз ­бен қоштасуға арналған мәжіліске Жам­был ақсақал мен Қажымұқан палуан қа­тысқан болатын. Қоштасу мәжілісін Жәкең жырмен ашқанды.  Ол жауынгер ұлдарына жақсы тілеу тілеген ұзақ жырын:

Елін есен сақтаған,

Арын жауға сатпаған,

Ана сүтін ақтаған,

Балаларын сүйер шал! – деген шумақ­ пен дауысын қалтырата барып аяқтаған­да, Абдолла жүгіріп барып атасының ақсақалын сүйді. Жәкең жас ақынды қаусы­ра құшақтап, қолын қысты: «Абыроймен орал, күнім!».

Мәрия Хәкімжанова – Жазушылар ода­ғында Абдолламен әріптес болған адам. Ақын оны ерекше сыйлап, туған апасындай жақсы көрген. Майданға аттанарда да бар қолжазбасын осы кісіге қалдырған.

Айтайын дегеніміз, «Абдолла» кітабына Мәрия Хакімжанованың естелігі толық ба­сылмаған екен. Осы жерде «Естеліктің то­лық мәтіні қайда?» деген сұрақ туады. То­лық мәтін ақынның туғанына 60 жылтолуына орай 1970 жылы «Өмірінің өзі өлеңеді…» деген тақырыппен «Жұлдыз» журналында жарық көрген. Оны С. Датұлы атындағы тарихи-өлкетану музейінің директоры Айнагүл Ойшыбаева Атырауға Н. Үлкенбаев атындағы музейлер байқа­уы­на барғанда кездейсоқ анықтайды. Сөйт­се, Ыбырай  Алтынсариннің  Қостанай об­лыс­тық мемориалдық мұражайында М. Хә­кімжановаға арналған арнайы экспозиция әрі тектік қор бар екен. Мәрия ханымның қолжазбалары, Абдолла туралы «Жұлдыз» журналына шыққан естелігі де сол музейде тұр. Оны Айнагүл Ойшыбаеваның Қостанай қаласынан келген әріптесі айтыпты. Кейін журналдың көшірмесін ау­дандық музейге жолдаған. Абдолланың Жамбылмен және Қажымұқанмен кездесуі бұл жерде толығырақ баяндалады.

«Келесікүнібізқызметкеертеменкелдік. Келсек, есіктің алдында Абдолла тұр. Оның қасында бейтаныс тағы бір жігіт бар.
Екеуінің де иығында әскер дорбасы. Еке­уі­нің де шаштарын алып тастаған. Абдол­ла­ның үстінде сол жазда киіп жүрген сұр жолақ әдемі костюмі… Осы кезде қазақ  совет әдебиетінің атасы, ұлы ақын Жамбыл келіп, машинадан түсіп жатты. Қарт ақынның мұнша суыт жүргеніне бәріміз де үдере қалған едік. Сөйтсек, «Ақында­рымыздың бір тобы майданға аттанғалы жатыр. Жәкең келіп, балаларына ақ батасын беріп, ақ тілеп шығарып салсын!» деп бастығымыз Сәбит ағай телефон соққан екен.

Жұрт Жәкең кірген бөлмеге жиналды. Жұрт жиналып бола берген кезде, Қалма­қан Әбдіқадыровтың үйіне келіп жатқан атақты палуан Қажымұқан келіп кірді. Палуан төрде отырған Жәкеңнің қолын алып көрісті де, басқалармен жалпы амандасты. Содан кейін Жәкеңе қарай: «Е, Жәке! Ел басына күн туды, ер-азамат жарақтанып бел буды. Қайратты, қайсар ұлдарыңды майданға аттандырғалы жатыр деп естіп келдім. Қайырлы сапар болсын! Ер жігіт үйінен шықса, үйіріне қосылады деген ғой атам қазақ…» деп Қажымұқан біраз толғаныпты.

Осы естелікте Жамбылдың ақындарды қайраған жыры да кітаптағыдай төрт  жол емес, 24 жол толғау түрінде  толығырақ беріледі. Мына бір сәт Абдолланы туған ел үшін сүйсінерлік  деп ойладық.

«Дәл осыны (жаңағы толғауын авт.) айт­қанда, Жәкеңнің дауысы қалтырап, көзінің жасы сорғалап, өксіп шыққан болатын. Әке жүрегін ұққан Абдолла орнынан атып тұрған күйі Жәкеңнің қолын қысып тұрып, сақалынан сүйді. Жәкең Абдолланы айқа­ра құшақтап, оның маңдайынан, бетінен, екі көзінен сүйген еді. Жәкеңнен босаған Абдолланы Қажымұқан сүйіп: «Берік бол, белді бекем бу шырағым! Ерлік сапарға ерлерше аттану керек!» деп қайрап жатты. Қараңызшы, Жосалының баласына Жам­-
был мен Қажымұқанның өзі құшақтап, сү­йіп, тілеуін тілеп, бата берген.

Иә, «ерлік сапарға ерлерше аттануға» Абдолла онсыз да дайын болатын. Өзі айтқандай, «жүрегін ту қылып ұстап» аттанды. Өзінің өлімге бара жатқанын сезіп, «Мүмкін кері қайтпаспын, жоғалармын!» деді. Бірақ оған бола жігері жасыған жоқ, қайта жанары лапылдап жанды.

Анам жырмен тербеген бесігімді,

Жырмен жазам тарихқа есімімді,

Жылдар жылжып өтсе де, талай ұрпақ,

Өз жырыммен қағар кеп есігімді – деп серт қойды.

Өзін ғана емес, жүрегін де қайрады.

Ақын жүрек, от жүрек,

Асығып неге туладың.

Білемін ғой сырыңды,

Жасық боп рас тумадың,

«Айқас» деп соқтым әзірге,

Қалдырып жастық думанын.

Жарылсаң жауға бомба боп,

Жарадың, жүрек туғаным!

Сонда саған адамзат,

Иер, әділет туларын! – деген оның жү­ре­гі шынымен де жауға бомба болып жарылды.

Абдолла Жұмағалиев 1941 жылы асқан ерлік көрсетіп, Мәскеу түбінде фашистермен айқас үстінде қаза тапты. Ақынның
осы ерлігін Әбу Сәрсенбаев «Ақын жүрегі­нің алауы» атты әңгімесіне арқау қылды.

«…Абдолла жау бағытына көз тікті. Қап­тап келе жатқаны рас екен. Бұл жолы бей­қам емес, жорғалай жүгірісіп оқ төгіп келеді. Әбіл тағы да дауыстады: «Аға, шегін­бейміз бе? Рота орныққан болар!» Шо­шынған, жалбарынған үн…

Командир әмірін орындамау Отанға қия­нат! Шегінуге белгі берілген кезде ғана… Дайындалыңдар! Әбден жақындасын.

Дұшпан оқ жетер тұсқа таянды. Үш ау­томат бір мезгілде атылды. Басқыншылар тағы да тосын оққа кездесіп, бөгеле берді. Осы сәт Абдолланың өз жілігіне де оқ қадалды… Абдолла жаралы аяғын сүйре­те жорғалап, шатырдың шығыс кемеріне барды. Бір взводтай фриц сарайдан бері еңбектеп келеді екен. Шеткеріректе қары­на свастика байлаған бір жирен фашист айқайлап тұр. «Маскоу капут… Рус здавай!» Абдолла сұрлана тістеніп, нысанаға тосты. «Гитлер күшігі! Қорлатпаймын денемді… Келекелемек пе ең?» Дереу орнын өзгер­тіп, пулеметке сөз берді».

Арпалыстың немен біткені белгілі. Абдолла тағы жараланды. Немістер ол бекінген үйге от қойды. Оттың арасынан оқ са­қылдатып ақын жатты. Сосын граната… Жұдырық жүрегіндей ғана граната. Өзі айтқандай, Абдолланың жүрегі «бомба болып жарылды».

«Волокалам тасжолының үстінде түн қараңғылығын қақырата сөгіп, күрең алау толқиды. Бұл – ақын жүрегінің алауы. Ол ешқашан да өшпейді. Ол қызыл тудай жайқалып, әділетті күреске шақырады», – деп аяқталады бұл әңгіме.

Досының осы ерлігін «Ақын өлімі туралы аңыз!» поэмасында «От ұстаған Прометейім!» деп Қасым Аманжолов та жырлады.

Бір түсінгеніміз, Абдолла Жұмағалиев­тің ерлігін дәлелдейтін нақты құжат жоқ, тек әдеби туындылар ғана бар. Әдеби туындыда әдеби реңнің, бояудың болатынын жасыра алмаймыз. Бұл дүниелер ақынның ерлігінің дәрпі бола алды, ал дәлелі бола ма? Меніңше, панфиловшы Абдолла Жұмағалиевтің немістің бір взводымен жалғыз шайқасып, өртеніп, алайда намысын бермей өлгені жайлы нақты дәлелдің бірі – Абдолла болған бөлімше­­нің командирі  В. Григорьевтің «Писатель –герой!» атты майдан поштасынан газеттерге жолдаған мақаласы. Ерлікті көзімен көрген командирдің орысша мақаласы­ның көшірмесі, қазақша аудармасы Әбу Сәр­сенбаев құрастырған кітапта бар.

2015 жылы ұстазым Бауыржан Халиол­ламен Алматы қаласына барғанда ҚР Ұлт­тық мемлекеттік кітап палатасына соғып, ескі газеттерді парақтағаным бар. «Социа­листік Қазақстан» газетінің соғыс жылда­рындағы сандарын ақтарып отырып, га­зеттің 1943 жылы 13 қаңтарда шыққан №10 (6240) санындағы «Герой – ақын!» деген мақалаға көзім түсті. Абдолла жайлы екенін бірден сездім. Дереу мақаланың астыңғы жағына қарай қарап, авторын білгім келді. «Гвардия капитаны В. Григорьев. Майдандағы Армия!» деп жазылыпты. Газеттің бетін суретке түсіріп алдым. Сол құжаттай құнды мақаланы газетке жариялаудың реті, міне, бес  жылдан кейін келіп отыр.

«Деревня бізге дөң басынан айқын кө­рініп тұр, әсіресе, самаладай жалғыз үйдің жалыны аспанға шығады. Жалын ішінде аутомат дауысы естіледі. Соғыс үстінде біз қаһармандық пен ерліктің талай үлгісін көріп жүрміз. Бірақ жау қолында қалған жалғыз үйдің ішінде арыстандай алысқан айбатты ақынды көз алдымызға келтір­ге­німізде оның ерлік қимылы бізге батыр­лықтың асқар шыңындай сезілді. Ол өзінің өлерін білді. Ақтық сағат үстінде зор даңқ­пен өлуді тіледі», деп тамсанады гвардия капитаны В. Григорьев өз мақаласында.

Иә, Әбудің әңгімесі мен Қасымның өле­ңі өз алдына, Абдолланың командирі, гвар­дия капитаны В. Григорьевтің осы мақаласы да ақынның ерлігін дәлелдеуге әрі бағалауға нақты себеп деп ойлаймыз. Дәлел бар, енді бағалау керек. Абдолла Жұмағалиев – Халық Қаһарманы атағына лайықты батыр.

Мақала жазумен Абдоллаға атақ алып бере алмасымыз анық. Соны ойлап, күні кеше Орал қаласындағы есептік кезде­су­де аңыз ақын, нағыз батыр Абдолла Жұ­мағалиевке Халық Қаһарманы атағын бе­ру мәселесін Батыс Қазақстан облысының әкімі Ғали Есқалиевке  айтқан едік.

«Ақын Абдолла Жұмағалиевке атақ алып беру үшін зиялы қауым өкілдерімен бірлесіп ұсыныс берсеңіздер, мен Прези­денттің атына хат жазуға дайынмын!» деп жауап берген болатын өңір басшысы.

Міне, сол ұсынысты Сырым елінің атынан біз бастап отырмыз. Ұсынысқа өңір­дің зиялы қауымы, тарихшылары, әдебиет өкілдері қосылса екен. Абдолла туралы қоғамдық дүмпу тоқтамауы керек! Ақын­ның қай жерде қаза тапқаны, командирдің қай деревняны айтып тұрғанының өзі де бөлек сауал, бөлек мақала. Бұл жөнінде кім не айтар екен?!

Бауыржан ШИРМЕДИНҰЛЫ,

журналист,

Сырым ауданы