Маңғыстау тағылымы

Еліміздің інжу-маржаны саналатын Ақтау қаласына жолымыз түсті. Барған мақсатымызға сай кәсіби біліктілігімізді арттырдық. Маңғаз Маңғыстаудың рухани қазынасына да үңілдік. Қазақтың абызы атанған, мемлекет және қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаевтың әлеміне де саяхат жасап қайтқандай болдық.

Қоғамдық  бақылаудың  маңызы

Семинар-тренинг Батыс Қазақстан аймағындағы қазақ тілді журналистерге арналды. Оны Маңғыстау облыстық Азаматтық альянсы жоғары деңгейде ұйымдастырды. Қазақстандағы АҚШ елшілігінің қолдауымен өткен шара журналистердің әлеуетін көтеруді мақсат тұтты. Сондай-ақ жергілікті биліктің ашықтығын, қоғамдық есептілікті арттыруға БАҚ өкілдерінің үлес қосуына да жағдай жасау­ды көздеді.

Алты күндік тренинг екі бөлімнен тұрды. Яғни бастапқы үш күн бюджеттік ақпаратқа қолжетімділік, мемсатып алу үрдісінің ашықтығы, қоғамдық бақылаудың тиімділігі ту­расындағы тақырыптарға арналды. Осы бағытта дәрістер оқылып, тәжірибелік жұмыстар орындалды. Алматыдан арнайы келген «Zertteu research institute» қоғамдық қорының құрылтайшысы Шолпан Айтеновадан көп нәрсе үйрендік. Оның сөзіне қарағанда, елімізде демократиялық қоғам құру талабына сай біраз іс-шаралар қолға алынып жатыр. Мәселен, түрлі заңнамалар қабылданбас бұрын, оны көпшіліктің талқылауына ұсыну мақсатында тиісті сайттарға шығарылады. Бюджеттің ашықтығы да жоқ емес. «Мен ата-ана ретінде балам оқитын мектептің бюджетін интернет арқылы қадағалап отырамын. Өзім қаржыгер болған соң, мектеп қаржысының жұмсалуы бойынша ұсыныс-пікірімді де жазамын, — дейді ол. — Алайда мен секілді мектептің, емхананың, жергілікті әкімдіктің бюджетін бақылап отыратындар өте аз. Себебі бұл туралы көпшілік білмейді. Соның ішінде БАҚ, әсіресе, қазақ тілді журналистер хабарсыз. Мұндай тренингтердің мақсаты — осындай олқылықтарды жою, тілшілердің қаржылық, құқықтық сауаттылықтарын арттыру.

Бүгінгі таңда мемлекеттік  порталдар арқылы көптеген ақпаратпен танысуға болады. Мысалы, Ашық бюджеттердің интерактивті картасы (www.publicbudget.kz) деген сайт бар. Сол арқылы мектеп, балабақша, емхана, жергілікті атқару орындары сынды мемқұрылымдардың бюджеттерін және олардың орындалуын білуге болады. Ал «Әділет» ҚР нормативтік-құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесінде (www.adilet.zan.kz) барлық заң, кодекс, жарлық, халықаралық шарт, қаулы, нұсқау және басқа да құжаттар орналастырылған. Бұл сайттан жергілікті деңгейде қабылданған нормативтік-құқықтық актілер, мәслихаттардың, әкімдердің және әкімдіктердің шешімдері мен қаулыларын да табуға болады. Мемсатып алулар бойынша веб-порталында (www.goszakup.gov.kz) да өте көп әрі қызықты мәлімет бар. Мәселен, мемлекеттік сипаттағы мекеме-кәсіпорындар қандай тауарлар, қыз­мет, жұмыстарды қажетсініп отырғанын біле аласыз. Сонымен қатар оларға қанша қаражат ұсынылғаны, егер конкурс өтсе, кім, қандай сомамен жеңімпаз атанғаны туралы және т.б. жайттармен таныса аласыз. Танысу былай тұрсын, егер бюджет қаражаты жөнсіз жұмсалайын деп отырғанын байқасаңыз, оны тоқтатуға мүмкіндік бар. Осы жерде бір мысал айта кетейін. 2018 жылы еліміздегі бір журналист мемсатып алулар порталынан Ақмола облысында «October Fest» атты фестиваль ұйымдастыруға конкурс жариялағанын көреді. Жергілікті туризм басқармасының конкурсындағы шартты оқып, жағасын ұстайды. Яғни шараны ұйымдастыру үшін 1000 литр сыраның (10 түрлі сұрып, әр сұрыптан 100 литрден) керектігі жазылған. Нақтылап айтқанда, шараға қатысатын 800-1000 адамның әрқайсысына 1-1,25 литр сырадан келуі тиіс. Сондай-ақ кәуаптың үш түрі, шпикачка, снэк, чипсы сынды қытырлақтар да болуы қажет. Шараны екі телеарна, бір радиостанция және бір газет қызметкерлері қамтуы шарт. Қатысушыларды тасымалдайтын аутобустар, концерт қоюға қажет құрал-жабдық, диджей міндетті болғаны дұрыс. Фестиваль квадрокоптермен түсіріліп, спорттық сайыстардың жеңімпаздарына сыйлықтар алынуы қажет. Тілші осының негізінде «Ақмола облысы сыра фестиваліне бюджеттен 12 млн. теңге бөлмек» деген тақырыпта мақала жариялап, оны әлеуметтік желіге салды. Бұл үлкен қоғамдық пікір туғызды. Соның нәтижесінде аталмыш фестивальды ұйымдастыру және өткізу бойынша конкурс қолданыстағы заңнамаға сәйкес тоқталды. Сол кездегі ҚР Инвестиция және даму министрлігінің туризм индустриясы департаментінің директоры Марат Иғали да әлеуметтік желідегі өзінің парақшасына бұл туралы жазды. Қоғамдық есептіліктің, белсенділіктің бір көрінісі осы».

«Washington  Post»-тың  үлгісі

Тренингтің қалған күні де тартымды өтті. АҚШ-тан келген әріптесіміз ‘Сoda Media’ ақпараттық порталының бас редакторы Илан Гринберг тәжірибесімен бөлісті. Біраз жыл ‘The New York Times’ газетінде, ‘The Wall Street journal’ журналында тілші болған ол фактчекинг мәселесіне тоқ­талды.

— Газет-журналдардан «мақалалардағы деректердің дәлдігіне автор жауапты» деген сықылды жазуларды оқуға болады. Егер жарияланған материалда көрсетілген деректер шындыққа жанаспаса, тек автор кінәлі бола ма? Әрине, жоқ. Редакция да белгілі бір дәрежеде жауапты. Сол себепті деректерді тексеру деген мағына беретін фактчекингке жете мән берген жөн. Өткен жылдары ’The New York Times’ газетінде сондай оқиға болды. Нью-Йорк­тегі жылжымайтын мүліктің «жұлдызы» болған  бір әйел жөнінде мақала шықты. Көп кешікпей ол адам о дүниелік болғаннан кейін осы материалда келтірілген өмірбаяны негізінде қазанама берілді. Артынан редакцияға оның таныстары келіп, өмірбаяндық деректері айтарлықтай қате екендігін дәлелдеді. Материалды дайындаған журналист те, редакция басшылығы да бұл әйел адам өзі туралы осыншама өтірік айтады деп ойламаған. Редакция тарапынан оқырмандардан кешірім сұраған мақала жарияланды. Дегенмен де бұл жайт газеттің абырой-беделіне кері әсерін тигізбей қалған жоқ. Міне,  фактчекингтің рөлін осыдан-ақ көруге болады. Сол себепті алынған мәліметтерді тексеріп отырған артық етпейді. Яғни интернеттен, соның ішінде википедиядан қарап, деректердің анық-қанығына көз жеткізген дұрыс. Алайда интернетте де өтірік аз емес екенін ескере жүрген артық емес. Сенімді дерек көздері болғаны жөн. Бір ғана сарапшының пікірімен шектелуге әсте болмайды. Ал «Washington Post» секілді басылымдар фактчекингпен айналысатын арнайы мамандар ұстайды. Осы фактчекерлер,әсіресе, саясаткердің айтқан сөздері шындыққа жанаса бермейтінін әшкерелеп жүр. Сөйтіп, басылымның беделінің артуына үлестерін қосуда. Жалпы, фактчекерлер жоғары білікті мамандар болып саналады, — дейді Илан Гринберг. Тренингте ол сонымен бірге журналистік зерттеу жүргізу, сыни ойлау, мақаланың тусаукесері турасында да тәжірибесімен бөлісті.

Қаламгер  рухымен  сырласу

Маңғыстау өлкесі жерасты бай­­­лығымен қатар, рухани қазы­насының да молдығы­мен әмбеге аян. Бұрыннан ке­ле жатқан әрі өзгеге ұқса­майтын ақын-жыраулар, күй­ші­­лер, әншілер мектептерімен көп­шілікке таныс. Сондай-ақ қасиетті ме­­кенде сәу­летшілер, шыңырау құдық­­шы­лар, аңшылар мектептері де болған екен. Өңірдің ауыз әдебиеті, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі сынды асыл мұраларын түбе­гейлі зерттеуге бар ғұмырын арнаған тұл­­ға­лар мұнда жетіп артылады. Тау тұл­ға­лар бұл мұ­раларды сусыған құм мен жақ­пар тастардың арасынан аршып алып, том-том тарих етіп ха­лықтың игілігіне ай­налдыра білді. Солардың бірі – кемеңгер қа­ламгер Әбіш Кекілбаев.

Қасиетті мекенге жасаған сапарымыз бары­сында Әбіш ағамыздың рухымен сырласып қайт­қандай болдық.

Әуежайдан бастап Ақтаудағы Әбіш Кекілбайұлы атындағы облыстық өлкетану музейіне дейінгі ара­лық жазушының маржан сөздеріне толы. «Қазақ да­ласының әр тасы – қағбам, әр бұтасы – сәждам», «Адам­дар әділ болса, өмір әрқашан әділ», «Өзіміз тү­зелмей, өзгелер түзелмейді», «Өткеннен тағылым, ертеңнен үміт іздегендер ғана ілгері баса алады»  деген сынды қанатты сөзде­рін тебіренбей оқу мүмкін емес. Оларды оқыған сайын хакім Абайдың «Өлді деуге бола ма, ойлаңдаршы, өлмей­тұғын артында сөз қалдырған» деген сөздері еріксіз ойға оралады…

Әбіш ағамыз – Маңғыстаудағы өлкетанушылық мек­те­бінің негізін қалаушылардың бірі. Сол себепті был­тыр ашылған облыстық өлкетану музейі оның есімін иемденген. Музейдің алдында  әдебиетіміздің алыбының еңселі ескерткіші алыстан менмұндалайды. Ұлттық на­қышта бой көтерген бұл рухани орталықта әзірге Әбіш аға­мызға арналған екі зал жасақталыпты. Онда жазушының жеке өмірінде, қызметінде және шығармашылығында қолданған бұйымдары бар. Музейдің бөлім меңгерушісі Айжа­нат Іңірбайдың айтуынша, әзірге 300-ге жуық құнды жәдігер көпшіліктің көзайымына айналуда. Музейді аралап жүріп, «Өлсең де қадіріңді біліп, атыңды ұмытпайтын ел-жұр­тың мен ұрпағың болса, өлімнің несі үрей, несі қиянат…» деген айбоз абыздың сөзі көкірегімізде сайрап тұрды.

«Жолы болар жігіттің желі оңынан тұратыны» рас екен. Біз барған сәтте Ә. Кекілбаевтың «Күй» повесі негізінде дайындаған қойылым болайын деп жатыр екен. Былтыр күзде өткен «Abish alemi» І халықара­лық театр фестивалінің шымылдығын ашқан спектакльге қалай бармайсың?!

Жазушының бірнеше шығармасы біріктіріліп, сах­наланған қойылым бізді де бейжай қалдыр­ған жоқ.
Қилы замандағы көршілес екі ел ара­сындағы өш­пенділік, дау мен кек, мәңгүртке айналған тұтқын­дар бейнесі жанды шарламай қоймайды. Режис­сер еңбегі, актерлік шеберлік, спектакль де­корациясы жоға­ры деңгейде болды. Қойылым соңында Н. Жантөрин атындағы Маңғыстау об­лыстық музыкалық драма театры ұжы­­мына ризашылығымызды білдірдік.

«Тарих пен табиғаттың бірге толған­ған тамаша дастаны, бірге салған таң­ғажайып суреті, бірге шерткен тағылымды шежіресі» деп Әбіш ағамыз суреттеп кеткен Маңғыстауға жаса­ған сапарымыз, бір сөз­бен айт­қанда, тағылымға толы болды.

Сәкен  МҰРАТҰЛЫ,

Орал – Ақтау – Орал