Халықтық жыл санау есебінде 12 жыл аты бар болса, олар туралы деректер VIII ғасырдағы «Күлтегін» ескерткіштері мен ХІ ғасырда өмір сүрген Махмұт Қашқаридың еңбектерінде кездеседі.
Қазақша жыл санау мен жыл қайыру кестесі бойынша жылдар бірінен соң бірі былай аталады: Тышқан, Сиыр, Барыс, Қоян, Ұлу, Жылан, Жылқы, Қой, Мешін, Тауық, Ит және Доңыз жылы. Жыл басы қазақ халқында Тышқаннан және Наурыз айының 22-сінен басталып, ол он екі жыл бір айналғанда мүшел жасты құрайды. Алайда, адамның алғашқы мүшелі – 13 жас.
Ит жылы – тауық жылынан кейін, доңыз жылынан бұрын келетін мүшел есебінің 11-ші жылы. Азия халықтарының (қазақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, қарақалпақ, т.б.) күнтізбелерінде қолданылады. 12 жылда бір қайталанып отырады. Григорий күнтізбесі бойынша Ит жылы 1994 жылдың 22 наурызы мен 1995 жылдың 21 наурызы аралығына келді және ол 2006-2007, 2018-2019, т.б. жылдары қайталанады.
Ит жылының басты сипаттамасы – махаббат пен адалдық. Өте жеңіл және сәтті жылдардың қатарына кіреді. Ит жылы қарапайым, адал, сезімтал да салмақты адамдар өмірге келеді екен.
Қазақ итті жеті қазынаның біріне жатқызады. Тауық жылынан кейін төрге озатын ит жылын жайлы жылдардың қатарына кіргізген. Тарқатыңқырап айтайық. Мешін мен тауық жылдарының ауырлығын ит жылы жеңілдетеді.
Қазақ ұғымында мешін, тауық жылдары ауыр жылдар болып есептеледі. Бұл жылдары қауіп-қатер, жоқшылық, табиғи апаттар жиі болады. Ал бұл екеуінен кейін келген ит жылында осы ауыртпалықтар жеңілдейді деген түсінік бар. Тарихқа қарап отырсаңыз, бұл түсініктің растығына көз жеткізесіз. 1920-1922 жылдар аралығында Кеңес Одағында алапат аштық орын алды. Азамат соғысынан кейін және қатарынан екі жыл қыс қарсыз, жаз жауынсыз болды. Қатты қуаңшылықтың салдары халықты ашаршылыққа ұшыратты. 1921 жылдың күзіне қарай бүкіл КСРО аумағында 20 миллионнан астам адам аштыққа ұшырады. Ашаршылық қазақ даласын да айналып өткен жоқ. Қызылдардың елді талап-тонауынан оңтүстік облыстарда болған ашаршылықтан 1,5 миллионға жуық қазақ жантәсілім қылды деген мәлімет бар.
Ашаршылық елдің батысы мен солтүстік облыстарын да жайлады. Ит жылынан, яғни 1922 жылдан бастап осы ауыртпалық жеңілдеді. Осыдан 1928-29 жылдарға дейінгі аралықта Қазақстанда тыныштық орнап, жайлы жылдар басталды.
Тағы да сол мешін мен тауыққа тура келген 1932-33 жылдары Қазақстанда және ашаршылық болды. 1928 жылдың күзінде ірі байлардың мал-мүлкін тәркілеудің ақыры, отырықшыландыру, ауыл шаруашылығын коллективтендіру сияқты солақай саясатқа ұласты. Осы зобалаң жылдары үш миллионға жуық адам қырылды. Көптеген қазақтар шетелге босып кетті. 1933 – Ит жылынан бастап ел басына түскен ауыртпалықтың беті бері қарапты. Келесі Ит жылы 1946 жылға тура келді. Осы жылдан бастап 4 жылға созылған Ұлы Отан соғысының ауыртпалықтары жеңілдеп, соғыстың салдарынан ауыр күйзеліске ұшыраған экономика қалпына келе бастады. Мешін мен Тауыққа тура келген 1968-69 жылдары да құрғақшылық болды. Жағдай 1970 жылы Ит жылынан бастап қалыпқа түсе бастапты. Бұдан кейін келген 1982, 1994, 2006 Ит жылдары да ел үшін жайлы кезең болып есептелді.
Ит жылы туғандар бизнеске бейім
Жұлдызшылардың жорамалына қарағанда, ит жылы туғандар әділдікті жаны сүйеді, өзінің құқығы үшін күресуге бар күшін сарп етеді. Оны байлық көп қызықтыра бермейді. Бірақ қаржы қатты қажет болып бара жатса, оны жерден қазса да табады. Басқаларға мін тағып, сын айтуға бейім. Жасына жас қосыла келе ол мінезі біртіндеп басылады. Бұл жылы дүниеге келгендердің арасында мұғалімдер мен бизнесмендер көптеп кездеседі.
Ит – өзінің иесіне адал қызмет ететін хайуан. Ол сонымен бірге өте сақ. Алайда «иттерге» тән бір кемшілік – олар өзгелермен тіл табыса бермейді. Себебі, ит жылғылар өзінің ойын жақсы жеткізе алмайды. Сондықтан да олар сырт көзге қырсық, тік мінезді болып көрінеді. Ит жылы туғандар тыныштықты жақсы көреді. Олар өзгелерге көмектесуге әзір тұрады, бірақ сатқындықты, өзін алдап кеткендерді кешірмейді.
Жұлдызшылар Ит жылы қол қусырып қарап отырмай, еңбек еткендер үшін қаржылық тұрғыдан табысты болады дейді. Сондай-ақ қарызыңыз болса, Жаңа жылға дейін құтылуға және келер жылы қарыз алмауға кеңес береді.
«Менмін» дейтін мықтылар көп
Ит жылы әлемге әйгілі тұлғалар: Майкл Джексон, Софи Лорен, Бриджит Бардо, Жак-Ив Кусто, Стивен Кинг, Уинстон Черчилль, Лайза Минелли, Сильвестр Сталлоне, Ги де Мопассан, Виктор Гюго, Александр Дюма, Эрнест Хемингуэй, Сократ, Юрий Гагарин өмірге келген.
Қазақтың батыр қыздары Мәншүк Мәметова, Хиуаз Доспанова, Кеңес Одағының Батырлары Талғат Бигелдинов, Тоғанбай Қауынбаев, күміс көмей әншілер Роза Бағланова, Нұржамал Үсенбаева, белгілі ақын-жазушылар Сафуан Шаймерденов, Сырбай Мәуленов, Әзілхан Нұршайықов, Оспанхан Әубәкіров, Қасымхан Бегманов, танымал мәдениеттанушы Әуезхан Қодар, қазақтың тұңғыш ғарышкері Тоқтар Әубәкіров, тарихшы Мәмбет Қойгелдиев ит жылы туған тұлғалар.
Халқымызды әлемге танытқан спортшылар Мәулен Мамыров пен Геннадий Головкин, ерекше дауыстағы әнші Димаш Құдайбергенов те ит жылы жарық дүниеге көрінген екен.
«Ит басына іркіт төгілген»
Жүйрік тазы жеті қазынаға жатады. Тазы – ежелден қазақтың тамағын асырауға да қолғабыс қылып, аң алуға бірге шығып, адамның ажырамас серігі болған.
Дегенмен, итке қатысты жаман ырымдар, ұғым-түсініктер де баршылық. Иттің асқа, оның ішінде аққа, яғни, айран-сүтке ауыз тигізгенін қазақ жаман ырымға жорыған. Сондықтан киіз үйге ит кіріп кетпес үшін есіктің аузына «ергенек» деп аталатын жіңішке ағаштан жасалған затты қойған. Қазақта «есіктен ергенек кетсе, иттен ұят кетеді» деген сөз осыдан шыққан. Осыған ұқсас «қазаннан қақпақ кетсе, иттен ұят кетеді» деген мақал да бар. Қазақ ұғымында жаңа сойылған малдың етіне адамнан бұрын ит иіскеп немесе ауыз тиіп қойса, ет «харам болды» деп есептелген. Иттің қысқа-қысқа, үзіп-үзіп ұлуы – жақсылықтың ны-шаны. Ал оның мезгілсіз уақытта қасқырша ұзақ ұлуы, қыңсылауы жамандықтың белгісі деп жорылған. «Ит ұлыса, өлім-жітім болады, елге бақытсыздық келеді, ит сияқты ұлып қаламыз» деп қабылданған. Мұндай кезде «қара басыңа көрінсін» деп, ұлыған итті ұрып, ауылдан қуған. Қазақта: «Ит көкке қарап үрсе, сол үйдің иесіне «көрінеді», үй иесі өледі» деген ұғым бар. Кейде мұндай жағдайда итті өлтіріп, жерге көміп, үстіне жеті кісі қара таспен басты-рып, түкіріп, «пәле-жала өзімен кетсін!» деген. Нәубат жылдары бас сауғалап үдере көшкен замандарда қазақ итке де шама-шарқына қарай жүк артқан. Ел басына күн туғанда, амалы қалмаған немесе тақыр кедейліктен аянышты халге душар болуды «итке қос артқандай» деген теңеумен суреттеген. Ал «ит басына іркіт төгілген» деген сөз керісінше, береке-молшылықты білдіреді.
Ит туралы танымдық деректер
Тазы ежелден қазақтың тамағын асырауға да қолғабыс қылып, аң алуға бірге шығып, адамның ажырамас серігі болған дедік жоғарыда. Қазірдің өзінде иттер үйімізді күзетіп, достық ниетінен таймай келеді. Олар бізге адал, ал біз оларға дос бола алып жүрміз бе? Ит туралы не білеміз?
Иттер өзін құшақтағанды ұнатпайды, оны адамның өзін басынуы деп түсінеді. Олар да адам сияқты шынайы күле алады. Тек «ха-ха» деу орнына «х-х-х» деген дыбыс шығарады.
Күшіктердің көзі туғаннан бір ай өткеннен кейін ғана дұрыс көре бастайды. Күшіктерде 28, иттерде 42 тіс болады.
Итіңізді шоколад беріп еркелетпей-ақ қойыңыз, оның құрамында жануардың орталық жүйке жүйесіне у болып тиетін зиянды заттар бар.
Әлемде иттің 703 түрі бар.
Иттер 250 сөз бен қимылды есінде сақтай алады. Тіпті беске дейін санап, қосу-алу секілді қарапайым есепті шеше алады. Оның зеректілік деңгейі екі жасар баламен бірдей.
Адамға қарағанда иттер дауысты 10 есе жақсы естиді, ал иісті 100 000 есе жақсы сезеді. Тіпті өткен өмірінде сезінген иістер де жадында қалады.
Ит адамның эмоциясын түсінетін бірден-бір жануар. Ит бірқарағаннан-ақ сіздің қуанып тұрғаныңызды, мұңайғаныңызды немесе ашуланғаныңызды сезе қояды.
Ғаламтор мәліметтері бойынша дайындаған Динара ЖҰМАБЕКҚЫЗЫ
Сырым ДАТҰЛЫ (1712-1802) – қолбасшы батыр, би, шешен, 1783-1797 жылдардағы Кіші жүз руларының орыс отаршыларына қарсы ұлт-азаттық көтерілісінің жетекшісі. Батыс Қазақстан облысының қазіргі Сырым ауданының аумағында өмірге келген. Тегі – Он екі ата Байұлына жататын Байбақты руынан. Сырым Датұлы өз халқын екі жақты езгіден, отарлық бұғаудан босату үшін күрескен қайраткер.
Ораз ЖАНДОСОВ (1898-1938) – мемлекет қайраткері, Алматы облысының Қаскелең ауданында өмірге келген. 1918 жылы Верный ерлер гимназиясын бітірген. Қазақстанда кеңестік билік орнағаннан кейін Жетісудың ұлт істері жөніндегі облыс бөлімін басқарды. Жетісуда Кеңес өкіметін орнатуға атсалысты. 1937 жылы тамызда партиядан шығарылады да, жалған саяси айыппен тұтқындалып, 1938 жылы наурызда атылды.
Мәншүк МӘМЕТОВА (1922-16.10.1943) – Кеңес Одағының Батыры. Батыс Қазақстан облысы, Орда ауданында туған. Ұлы Отан соғысы басталған кезде Мәншүк Алматы медициналық институтында оқып жүрген. 1942 жылы тамызда ол өз еркімен Қызыл әскер қатарына алынып, 21-ші атқыштар дивизиясының құрамында қан майданға кірді. Аға сержант, пулеметші Мәншүк ұрыстарда өзінің мергендігімен және батыл-дығымен көзге түсті. Невель қаласы үшін болған кескілескен шешуші ұрыста Мәншүк ақтық демі біткенше пуле-меттен оқ боратып, қаһармандықпен қаза тапты.
Бауыржан МОМЫШҰЛЫ (24.12.1910-10.06.1982) – Кеңес Одағының Батыры, көрнекті жазушы, Екінші дүниежүзілік соғыстың даңқты жауынгері, әскери қолбасшы, стратег және тактик. Батыс майданындағы 16-шы армияның 316 (1941 жылдың қарашасынан бастап 8-гвардиялық Қызыл тулы атқыштар дивизиясы), 1073 атқыштар полкінің және батальон командирі. Ұлы Отан соғысына генерал-майор И. В. Панфилов басқарған әйгілі дивизиясының құрамында 1941 жылдың қыркүйек айынан бастап қатысты. Батальон командирі ретінде аға лейтенант Бауыржан Момышұлы Мәскеу үшін шайқаста 207 рет ұрысқа қатысты. Дивизия командиріне дейін көтерілген даңқты гвардия полковнигі Б. Момышұлының «Москва үшін шайқас», «Генерал Панфилов», «Ұшқан ұя» т.б. роман, повестері бар.
Юрий ГАГАРИН – 1934 жылдың 9 наурызында Ресейдегі Смоленск облысының Клушино деревнясында жарық дүниеге көрінген. Ұшқыш-космонавт, Кеңес Одағының Батыры. 1961 жылы 12 сәуірде Гагарин «Восток» кемесімен адамзат тарихында алғаш рет ғарышқа ұшып, жерді айналып шықты. 1968 жылдың 27 сәуірінде «МиГ-15» ұшағы апатқа ұшырап, борттағы Юрий Гагарин мен полковник Владимир Серегин қаза тапты. Тұңғыш ғарышкердің туған қаласы қазіргі таңда өзінің есімімен аталады.
