Сіздерді ұлық мереке – Қазақстан Республикасының Конституция күні­мен шын жүректен құттықтаймын!

Әлемдік қауымдастықтан лайықты орын алып, толыққанды мемлекет болып танылуымызда еліміздің негізгі заңы – Ата Заңымыздың орны айрықша.

Ата Заңымыз – Қазақстанның әлемдік өркениетке қарай қарыштай қа­дам басуының алғышарттарын жасап берген жасампаз құжат.

Бұл қазақ жерін мекендеген байырғы жұрттың сан ғасырлық арма­ны болса, демократиялық даму жолын таңдаған жас республиканың бас­қа елдермен терезесі тең болып, қанатын кеңінен жаюына мүмкіндік береді. Ең бастысы, негізгі заң азаматтардың құқықтары мен бостан­дықтарының берік қорғалуының кепілі ретінде өміршеңдігін көрсетті.

Биылғы жылдың біз үшін маңызы ерекше. Себебі ағымдағы жылы елі­міз Қазақ хандығының 550 жылдығын, Ұлы Жеңістің 70 жылдығын және Қазақстан халқы Ассамблеясы мен ҚР Конституциясының 20 жылдығын кең көлемде атап өтуде.

Мемлекетіміз осы жылдар ішінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың сарабдал саясатының арқасында талай биік белестерді бағындырды. Бүгінде әлемдік аренада еңсеміз тік, түрлі ұлт пен ұлыс өкілдері тату-тәтті өмір сүріп жатырған еліміздің ендігі межесі – дамыған үздік 30 ел қатарына ену.

Сондай-ақ еліміз Еуразиялық экономикалық одаққа және Дүниежү­зілік сауда ұйымына мүше болды. Бұл өз кезегінде кәсіпкерлерімізге зор екпін бермек. Олар өндірген тауарларын шетел нарығына шыға­ру­ға мүмкіндік алды.

Ата Заңды ардақ тұтқан өнегелі еліміз өркендей берсін! Тәуелсіздігі­міз тұғырлы, Конституциямыз ғұмырлы, елдігіміз мәңгі болсын! Мереке құтты болсын!

Құрметпен, Батыс Қазақстан облысының әкімі                  Нұрлан НОҒАЕВ

Қазақ хандығының 550 жылдығын тойлау аясында Хан ордасы ауылында үлкен іс-шара өткені белгілі. Солардың ішінен Батыс Қазақстан облыстық қазақ драма театрының ұжымы дайындаған сахналық көріністі айрықша атап өтуге болады. Астанадан арнайы келген ҚР Премьер-министрінің орынбасары Бердібек Сапарбаев пен өңір басшысы Нұрлан Ноғаев қойылымды көрермендермен бірге тамашалады.

Дала төсіндегі сахна тө­ріне әуелі Асан қайғы көтеріліп, ұлтымыздың мұрат-мақсатын жырға қоса келе: «Қазақ қалай ел болады деп шерге батып жүргелі қашан. Тоныкөк бабам «Түркі жұртының мұраты – Мәңгілік ел» деп айтып кетіп еді. Жаңа осы сөз есіме түсіп, оң қабағым тартып кетті. Соны жақсылыққа жорып тұрмын. Бір оң өзгерістердің алдында тұрмыз деп ойлаймын. Иншалла, солай болғай!» — деп  толғанды.

Одан әрі Қазақ мемлекетінің керегесін керіп, уығын қадаған Жәнібек пен Керейге кезек келді. «Жамағат! Шу мен Таластың ара­сына көшіп келгелі бірнеше жыл болды. Үркердей ғана ел едік. Қа­зір, Құдайға шүкір, қарамыз кө­бейіп, екі жүз мыңға жеттік! Ел болып келеміз. Ал елдің ханы болуы керек, ақсақалдармен ақылдаса келе, ағам Керей сұлтан хан бо­луға лайық деп таптық!» — деген Жәнібек сұлтанның сөздерінен кейін алқалаған қауым: «Керей хан!», «Керей хан!», «Керей хан!» деп атойлады. Бір топ адам Керейді ақ киіздің үстіне отырғы­зып, хан көтерді. Асан қайғы жиыл­ған қауымға ақ батасын берді.

— Құтты  болсын  хан Керей, құр­ған мына хандығың!

Даласында қазақтың атты арайлап таң бүгін

Бостан, бейбіт, бақуат күй кеше алу – бас байлық

Сол қазына біткенге толы болсын сандығың!

Жерің шұрай кең болсын, бар­лық жаның ер болсын!

Көре алмаған дұшпанның тұла бойы шер болсын!

Қой үстіне бозторғай жұмырт­қалар заман боп,

Ынтымағы жарасқан қарауың­­да ел болсын! – деген баба сөзі­­нен кейін «Әумин! Ақсарыбас! Қа­­зақ хандығы құрылды!» — деп ел шаттанды.

Сахнада еліміздің қалыптасу та­рихында еңбектері ұшан-теңіз Қасым, Есім, әз Тәуке хандардың бейнелері сомдалды. Бүгінгі Ата Заңның бастауында тұрған «Қа­сым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», Тәукенің «Же­ті жарғысынан» оқылған үзінді Марғасқа жыраудың:

Қасқа жолы Қасымның пайдаға аса береді,

Бұл заңдардың ішінде жетеді әлі керегі.

Толықтырып сол заңды, жаң­ғыртамыз көнені

Қасым-Есім хандарым бір дәс­түрге ереді

Басы артықтың құны жоқ,  көп сөзден мен қашамын,

Қабылданған Заң мәнін аз сөз­бен-ақ ашамын

Құл болмайды бағынған, тәртіп болсын елде, — деп

Басшылыққа аламыз Шыңғыс­ханның Жасағын!

Бұл жолменен кезінде талай-талай көшті қол!

Шыңғыс ханнан қалған жол, демек – көне, ескі жол.

Есім ханның бұл жолы «Ескі жол» деп аталсын –

Жөні түзу болған соң ескі де болса Есті жол! — деп келетін өле­ңімен түйінделді.

Қойылым мазмұны бірте-бірте ХІХ ғасырдың бірінші жарты­сы – Бөкей ордасын Жәңгір хан бас­қарған кезеңге ойысты. «Қа­дір­менді жамағат! Біз патша ағзам басқаратын Ресей империясы­­­­ның қарамағындағы Бөкей ордасы де­­­ген елміз. Замана көшіне орай Пат­ша ағзамның билігіне бойұсы­на отыра өз ерекшеліктерімізді ескерген түрде хандықты басқару құрылымына бірқатар өзгерістер – реформалар жүргізгелі отыр­­мын.  Бөкей ордасында басқару­дың жаңа жүйесі орнап, хандық билер басқарған 12 әкімшілік ор­талыққа бөлінеді. Билер мен хандар кеңесі, тархандар институты қайта құрылады.  Билік жүргізуді басқаратын жүйеге руханият қыз­­меті — ахун (қажы) енгізіледі. Ахун­ның негізгі қызметі хандықта рухани білім беру болды. Себебі біз діні, ділі, тілі сан алуан халқы бар зор империяның ішінде отырған кезде өз руханиятымыздың жо­йылып кетпеу жағын амалдауға тиіспіз. Бұған қоса біз замана көшінен қалмау жағын да ұмыт қалдыр­­мау­ға тиіспіз. Мен қол­ға алып жат­қан білім саласы, доғдырлық қыз­мет, қазына үйі, орман шаруашы­лы­ғы – осы ұм­тылыстың амалда­ры» — деген Жәң­гірдің сөздерінен ке­йін дауылпаз үні даланы кернеді. Біртіндеп қа­зіргі заманның киімін киген түрлі жастағы, түрлі ұлттың өкілдері, түрлі мамандық иелері шыға бастады. Сахна төрінде бүгінгі ең­се­­лі Ақорда пайда болды.

Қойылым соңына қарай қауым алдынан Қазталов ауданының әкі­мі Нұрлан Бекқайыр бастаған осы аудандағы 16 округтің әкімі бая­ғының батырларынша бес қа­­­руды асынып, салт желіп өтті. Қазақтың жауынгерлігін, рухының мықтылығын мадақтаған бұл кө­рі­ніске халық риза болып, қол соқ­­ты. Осы тұста тамаша қойылым­ның авторы облыстық қазақ дра­­ма театры әдебиет бөлімінің мең­­ге­ру­шісі Нұрлан Сәдір, ал оны сах­на­ға алып шыққан танымал ре­­жиссер Мұрат Ахманов екендігін ерек­ше ілтипатпен айтқан дұрыс.

Қазақ хандығының 550 жыл­ды­ғына «Жайық қаласынан Хан ор­да­сына дейін» атауымен 550 ша­қы­рымдық автошеру Хан ордасына аттанғандығын өткен нөмірде жаз­ғанбыз. «Жайық Пресс» ЖШС мен «Нұр Отан» партиясының бастауыш ұйымының бастамасымен БҚО әкімдігі, «Нұр Отан» партия­сы БҚОФ, «DANAkaz» журналының қолдауымен үш күндік автошеру жоғары деңгейде өтті. Автошеру туралы толық мақаланы газетіміздің алдағы санынан оқи аласыздар.

Тоқтар ҒАБДІРЕШҰЛЫ,

«Орал өңірі»

Суреттерді түсірген Рафхат ХАЛЕЛОВ, Медет ДОСЫМОВ

Тәуелсіз Қазақстан тарихында  ҚР Жоғарғы Кеңесінің 13-шақырылымы бойынша  тұңғыш рет Парламент өмірге келген еді.  Мен осы Парламентке Ақтөбе облысының №24  Темір, Исатай (сол кездегі аудан), Ойыл және Қобда аудандары бойынша депутат болып сайланғанымды әлі күнге дейін ұмытпаймын. Негізінде бұл аймақтарда  еңбек ететін  шаруалармен, малшы-бақташылармен, мұнайшылармен кездесу өткізгенімде,  олар маған үлкен сенім артты. Мұнайшы демекші, мен Темір ауданының қара алтын өндіретін Кеңқияқ ауылында, аудан орталығы Шұбарқұдықта өз мамандығым бойынша ұзақ жылдар бас дәрігер болып қызмет жасағанмын.

Бұл егеменді елімізде өмір­ге келген тұңғыш кә­сіптік Парламенттің ғұ­мы­ры онша ұзақ болмаса да, Қазақ­стан­ның тәуелсіздік алған жылдары мәдени-тұрмыстық па, әлеуметтік пе, әр түрлі көптеген салалардың дамуы жағынан ба, мейлі қай-қайсысы болса да, аяғынан тік тұрып кетуі үшін заң шығарушы органдар маңызды құ­жаттар қабылдап та үлгерді. Со­ның бірі де бірегейі осы – 1995 жылдың 30 тамызында, референдумда өмірге келген «Қазақстан Республикасының Конституциясы туралы» жаңа Заңы еді.

Енді осы тұңғыш құрылған кә­сіптік Парламенттің жұмысына қысқаша тоқтала кетейін. Мұның алдында Жоғарғы Кеңес бірыңғай сессиялар бойынша жұмыс жас­а­ды. Басқаша айтқанда, заң шыға­рушы органдар депутаттардың негізгі жұмыс орны болып саналмады, өйткені олар одан жалақы алмайтын. Әр сессияның жұмысы кемінде 10-12 күнге созылатын. Өйткені қандай құжат болмасын жан-жақты тексеріліп, ой елегі­нен өткізіліп барып қабылданатын. Мақтағаным емес, осы тұңғыш Парламент ең мықты Парламент болды деп әлі күнге дейін айтылып келеді.

Бұл сөзімді әрі қарай жалғай түссем, депутаттардың құрамы, олардың біліктілігі, атқарған жұмыс сапасы сол заманғы деңгеймен салыстырғанда, жоғары дәрежеде екендігіне ешкім де күмән ту­дырмаса керек. Көпшілік дауыс­пен сайланған Жоғарғы Кеңестің төрағасы Ә. Кекілбаевтан бастап белгілі қаламгер, қоғам қайраткері О. Сүлейменов, даңқты ұшқыш Т. Әубәкіров, саясаткер Ә. Бәйме­нов, жерлесіміз, марқұм М. Оспанов, заңгерлер С. Сартаев, С. Зи­манов, ғалым Ө. Жолдасбеков сияқты ел аузындағы тау тұлғалы азаматтармен бірлесіп, қоян-қол­тық еңбек еткенімді құрмет деп білемін.

Жаңадан қайта тағайындалған Кеңестің алдында республиканың ішкі құрылымдарындағы жұмыс­тарды саралы атқару үшін ма­ңызды міндет – тиісті заңдар қабылдау болды. Оның ішіндегі ең негізгісі – «Азаматтық кодекс туралы» Заң еді. Біздің бұл Кодекс әлемдегі осы тұстас заңдармен иықтас тұратын, олардағы озық үлгілерді пайдалана отырып, көп өзгеріске ұшырамайтын, ұлттық қадір-қасиетімізді сақтайтын бірден-бір құжат болуға тиіс еді. Аталмыш заң депутаттардың қолына тиісімен-ақ қызу пікір-талас басталды. Халық қалаулыларына осы заңның жобасын ұсынған сол кездегі Әділет министрі Н. Шәйкенов бір апта бойы Парламентте болды. Осы алты-жеті күннің өзі үл­кен талқылаулармен өтті. Былай қарағанда еліміздің көп ұлтты халықтары үшін мұндай маңызды құжатты бір аптаның ішінде-ақ қабылдап тастау оңай шаруа емес еді. Бірақ бұған Қазақстан Президенті Н. Назарбаевтың да ықпалы тиді. Нұрсұлтан Әбішұлы депутаттар корпусынан «Азаматтық кодекс туралы» Заңды 1995 жылғы жаңа жылға дейін қабылдауын сұрады. Өйткені 1995 жылдан бастап Қазақстан халқы жаңа Конституцияға ауыспас бұрын өз­дерінің азаматтық құқықтарын, қарым-қатынастарды реттеуді тү­сінікті де жетік меңгеріп алулары тиіс болатын. Әсіресе, бұл жеке меншікті толыққанды енгізу үшін аса маңызды еді.

Осы құжаттан кейін 1995 жыл­дың 30 тамызында референдум арқылы Жаңа Конституция өмірге келді. Оның қалай жасалғаны да әлі күнге дейін көз алдымда. Ең бастысы, өз пікірімді білдіруге мүмкіндік алғаным еді.

Бұл Ата Заңымызды қабылдаған кезде Англия, Германия және бас­қа да Еуропалық мемлекеттердің бұрынғы қолданыстағы конституциялары қарастырылды.

Мен бұл кезде Парламентте Денсаулық сақтау комитетінде мүше болатынмын. Жаңа Конс­титуция жобасының 29-бабы 2,3-бөлімдері бойынша ақылы ме­дициналық көмекті мемлекеттік және жеке емдеу мекемелерінен алу жөніндегі өзгерістердің енгізілуіне қатыстым. Осы арада айта кетейін – ҚР әрбір азаматы заңда қарастырылғандай, «кепілдік көлемде дәрігерлік қызметті пайдалануға құқысы бар» деген бөлім қосылды. Осы жаңа бөлім бойынша бізге біраз тер төгуге тура келді. Екі ай бойы таңертең­нен кешке дейін, кейде сенбі, жексенбі сияқты демалыс күндері де жұмыс істедік.

Жаңа Конституцияның жоба­-сын жасауда халықаралық іс-тәжірибе пайдаланылды. Депутаттар өз білімдерін әлемдік деңгей­де шыңдай түсуі үшін шекара асып, шетелге кетті. Мен өз әріптес­теріммен бірге Германия, одан кейін Данияда болдым. Онда біздерді Бүкілодақтық Денсаулық сақтау Ұйымының (ВОЗ) Президенті қабылдап, біраз пайдалы ақыл-кеңестерін берді.

Осы маңызды құжатты қабыл­-д­ау кезінде оның 2 және 3-баптары бойынша Парламенттегі палаталар, референдум өткізу және ер­кін сайлау жүйесі туралы да ай­тыс-тартыстар жеткілікті болды. Ел астанасын Алматыдан Ақмо­лаға көшіру жөнінде де пікір екіге бөлінді. Ол бір қиын кезең еді, экономикадағы дағдарыс, тап­шылық қиырдағы ауыл-аймақ­тар ғана емес, бірнеше жылғы іс-тәжірибесі бар үлкен кәсіпорын­­дар мен мекемелерге де салқы­­нын тигізді. Мұндай тұйықтан да өзінің ақыл-парасатымен, айқын да нақты ой-тұжырымдарымен ҚР Президенті Н. Назарбаев алып шық­ты. Нұрсұлтан Әбішұлының әр сөзі бізге күш-қайрат берді, сенімді түрде ертеңгі күнге жете­леді. Астана демекші, оны көшіру жөнінде де мен мінбеден үш рет сөз алып, қызу талқылауға қатыстым.

1994 жылдың маусымының аяғы мен шілденің басында, тіпті жоғарыда айтып өткенімдей, «Азаматтық кодекс туралы» Заң­ды қабылдамастан бұрын Жоғар­ғы Кеңеске «Астананы Алматыдан Ақмолаға көшіру туралы» жаңа заң жобасы келіп түскен-ді. Мұның бастамашысы да Ел Президенті Н.Назарбаевтың өзі болды. Мұндай бағалы ұсынысты қолдаушылар қатарында менімен бірге М. Оспанов, А. Жағанова, С. Зиманов, З. Федотова сияқты депутаттар болды. Әрине, астананы көшіру жөнінде де қарсы пікір айтушылар болмай қалған жоқ. Олар саяси тақырыпты өздерінше бұрмалап, саудаға салу ниеттерін байқатып та қалды. Тіпті бір әріптесіміз Солтүстік Қазақстанды кезінде ка­зактар жайлаған, ұлтаралық дүр­дараздық шығып кетпес пе екен деп те «сақтандырды».

Жоқ, мүлде олай болмай шықты. Қайта, керісінше, Астана барлық қазақстандықтардың аяулы мекеніне айналды. Мен жыл сайын мүмкіндігім болса, 6 шілдеде, қа­ланың туған күніне, отбасыммен, немерелеріммен Астанада болу­ды әдетке айналдырдым. Оның көз тоймас керемет көркіне қарап тұрып, кезінде осындай маңызды іске атсалысқанымды мақтаныш тұтып, кеудемді ерекше қуаныш кернейді.

Менің Жоғарғы Кеңесте депутат болып жүргендегі жасаған тағы бір маңызды істерімнің бірі – қазақтың батыр қызы, даңқты жерлесіміз Әлия Молдағұлованы есте қалдыру. 1995 жылы Ұлы Же­ңістің 50 жылдығы кеңінен аталып өтті. Мен осы кезде талай табалдырықты тоздырдым десем, артық айтқандық емес. Ақыры сан рет шапқылап, талайлармен айтысып жүргендегі талап-тілегім өтеліп, дегеніме жеттім. Менің ұсынысым жоғарғы жақтан қолдау тауып, Жоғарғы Кеңестің, содан соң Үкіметтің қаулылары шықты. Ұлы Жеңістің жартығасырлық то­й­ымен бірге Ә. Молдағұлова­ның туғанына 70 жыл толуына орай мерекені, әсіресе, Ақтөбе мен Ал­маты кеңінен атап өтті. ҚР Ми­нист­рлер кабинеті Әлияның және шығыстың қос шынарының бірі М. Мәметованың есімдерін мәңгілік есте қалдыру мақсатында Қазақстанның қалаларына, көше­леріне, даңғылдарына батыр қыз­дарымыздың есімдерін беріп, оларға ескерткіштер орнату жө­нінде тиісті қаулы қабылдады.

Апталар, айлар, жылдар өтер. Адам баласы өз ұрпағына «Не қалдырдым, нендей өсиет айттым?» деп ойлануы тиіс. Маған жұмыс барысында БАҚ өкілдері атқарып отырған қызметімнен тыс «Сіздің қатты мұңайған немесе қуанған кездеріңіз болды ма?» дегендей сауалды жиі қояды. Әрине, жүрегім тас емес, мен де ет пен сүйектен жаралған адам баласымын. Ең бір қиналған сә­тім – ол осыдан үш-төрт жылдай бұрын аяулы анам Мақпалдың өмірден озуы еді. Жасымыз алпысты алқымдап қалса да, ананың жөні бөлек екен. Мен ол кісінің о дүниелік болғанын естігенде жанарымнан ыстық жастың қалай шығып кеткенін өзім де байқамай қалдым. Аты да айтып тұрғандай мінезі мақпалдай, артық сөзге жоқ, қолындағы жылы жұмсағын айналадағы туыс-достарымен бө­лісіп жейтін, ешкімге жамандық ойламаған, қазақтың қарапайым ақ жаулықты аналарының бірі еді. «Аққа Құдай жақ» дегеннен болар, ғасыр жасап, 100-ге жетіп көз жұмды. Әкемізден ерте айырыл­сақ та, осы анамыздың арқасында жетімдік дегеннің не екенін білмей өстік. Менің жүріс-тұрысым, барлық іс-қимылым осы кісінің көз алдында өтті. Қай кезде де үнемі сақтандырып отыратын.

Ал қуанған сәтім — ол талай жыл­ғы еңбегім еленіп, ҚР Президенті­нің 2014 жылғы 5 желтоқсандағы Жарлығымен мемлекеттік және қоғамдық іс-қимылға, еліміздің әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуына, достық пен халықтар арасындағы қарым-қа­тынасты нығайтуға қосқан зор үлесім үшін «Құрмет» орденіне ие болуым. Мұндай жоғары награданы Астанада Ақордада салтанатты түрде алуым – өткен жылғы менің өмірімдегі елеулі оқиғалардың бірі.

Қартайсаң да қайғың жоқ,

Жассың деген осы заң.

Бұлбұл үнің бұлақтай,

Тасысын деген осы заң, —

деп ақындар жырлағандай, Конс­­титуциямыз ел игілігіне қыз­мет жасай берсін деген пікір айт­қым келеді.

Ізімғали КӨБЕНОВ,

ҚР Денсаулық сақтау ісінің үздігі,

  «Невада-Семей» халықаралық антиядролық қозғалысының

Батыс Қазақстан аймағы филиалының директоры

Ғалия  САТЫБАЛДИНА,

ҚР  Ұлттық  банкі  Батыс  Қазақстан  филиалының директоры:

1876 жылы қыркүйек айында Қазақстан аумағы бойын­ша Орал қаласында Ресей империясы Мемлекеттік банк­і­нің тұңғыш бөлімшесі ашылды.

Биыл Қазақ хандығының 550 жылдығы республи­­ка көлемінде кеңінен той­лануда. Қазақ халқының елдік тарихы Керей мен Жәнібек 1465 жы­лы құрған алғашқы қазақ хан­ды­ғынан бастау алады. Осы орайда еліміздің банк жүйесінің тари­хын ел тарихымен тамырлас, тағ­дырлас екенін жоққа шығаруға бол­майды. Ендеше, елдіктің тарихымен қоса өрілген банк жүйесі­нің тарихын бір сәтке ой елегінен өткізсек дейміз.

Еліміздің қаржылық тарихына үңілсек, бірнеше елеулі  күндер­дің барына көз жеткіземіз. Соның ішінде 1991 жылдың 20 маусымы  — Қазақстан Республикасының Ұлт­тық банкінің ресми негізі қа­ланған күн, 1993 жылдың 15 қа­рашасы – Ұлттық валютаның қол­данысқа енгізілген күні, 1995 жыл­дың 30 наурызы — «Қазақстан Рес­публикасының Ұлттық банкі туралы» жаңа заңның жарыққа шық­қан күні.  Бұған қоса елімізде еленбей келген тағы бір дата – ол Ұлт­тық банктің негізі қаланған тари­хи 1876 жыл. Қатпары қалың та­рих беттеріне үңілер болсақ, дәл осы жылы  Қазақстан аумағы бо­йын­ша Ресей Мемлекеттік банкі­нің тұңғыш бөлімшесі ашылып, жұмыс жасай бастады. Сонымен, қазақ жеріндегі банк жүйесі революциядан бұрын пайда болған. Қазақстанның қаржылық жүйесі­нің тамыры әлдеқайда тереңде, ҚР Ұлттық банкі КСРО Мемлекет­тің банкі Қазақ республикалық банкінің заңды жалғасы, ол өз ке­зегінде Ресей империясының Мемлекеттік банкінен бастау алады.

Тарихи деректерге жүгінсек, 1860 жылдың 31 мамырында (12 мау­сымда) Царское селосында им­ператор Александр ІІ Ресей бан­кінің ізашары Мемлекеттік банк­тің құрылғаны туралы жарлыққа қол қойды. Сол жарлықпен оның жарғысы да бекітілді. 1864 жы­лы Орынбор генерал-губернато­ры А. Безакенің бел­сенді қол­да­уы­мен 1864 жылы Орынбор қа­ла­лыққо­ғамдық банкіашыл­ды. 1866 жыл­дың 24 қазанында  Орынборда Мемлекеттік банк фи­лиалын ашу жөнін­де сенаттық шешім шы­ғарылған. Мұ­ра­ғаттық деректер­ге сәйкес, қазіргі Қа­зақстан жерінде Мем­­лекеттік банк­тің тұңғыш бөлімшесі 1876 жы­лы Орал қа­ласында ашылған. Сон­дық­тан Қазақ­станның банк жүйе­сінің тарихы сол жылдан бастау алады деп са­наған орынды. Ал­да­ғы 2016 жы­лы еліміздің банк жүйесіне  140  жыл  толады.

Қазақ еліндегі банк жүйесінің қалыптасу тарихына аз-кем тоқ­-тала кеткеніміз жөн болар. ХІХ ға­сырдың екінші жартысында Қа­зақстанда тауарлық  айналымның айтарлықтай өсімі орын алды. Соған орай банктік капитал пайда болып, несиелік мекемелер құ­рыла бастайды. Батыс Қазақстан облысында революцияға дейінгі кезеңде бұрынғы КСРО-ның көп­теген республикаларымен салыс­тырғанда несие-ақша жүйесі әл­де­­қайда дамып кеткен еді. Сол кездегі Мемлекеттік банктің Орал бө­­лімшесінің негізгі қорын салым­дар, ағымдағы есепшоттар құра­ды. Оралдағы банк бөлімшесі 1892 және 1896 жылдардағы ақша реформалары кезінде банкноттар­­ды ауыстыру жұмыстарына қа­тысты.

ХІХ ғасырдың 90-жылдары Ресейде теміржол және өнеркәсіп құрылыстары қарқын алып, біз­дің өңірде де өнеркәсіп орындары са­лына бастайды. Мемлекет­тік банк­тің Оралдағы бөлімшесі осы үрдістерден оқшау қалмады. Оған банкнот эмиссиялары құқы­ғы беріледі. Бұрынғыдай 6 айға емес, 12 айға шақталған ұзақ мерзімдік сауда-өнеркәсіп вексель­де­ріне есеп операциялары жүр­гі­зілді. Тауарларға  несие беру же­ңілдетілді. Орал бөлімшесіндегі жүр­гізілген шаралар өзінің қатал регламентімен, өткізілу мерзімі­нің сақталуымен ерекшеленген.

Мемлекеттік банктің Орал бө­лім­шесі даму барысында облыс экономикасының және банк жү­йе­сінің резервтік орталығы болып қалыптаса бастайды. Бөлімше жа­нындағы басқармадағы есеп айы­рысу бөлімдері банктер арасын­дағы қолма-қол төлемсіз есептесулерді, яғни клирингтік опера­цияларды іске асыра бастайды. Бі­рінші дүние жүзілік соғыс кезін­де Мемлекеттік банктің және оның бөлімшелерінің қызметі несие­лік билеттер шығару арқылы со­ғысты  қаржыландыруға  жұмыл­ды.

ХІХ ғасырдың аяғында Орал қаласында Орыс сауда-өнеркәсіп коммерциялық банкінің бөлімшесі ашылды. Оның бас кеңсесі Санкт-Петербургте еді. 1917 жылы 14 жел­тоқсанда Кеңес үкіметінің «Банк­терді ұлттандыру туралы» декре­тіне орай банк ісі мемлекеттік мо­нополияға беріліп, банк жүйесі біздің облыста да өзгертіле бас­тайды. Бұл жұмыс 1919 жылы қаң­тарда Орал қаласы Кеңес үкіме­тінің жауларынан босатылған­нан кейін іске асады. Сөйтіп Орал­да­ғы екі банк біріктіріліп, Халық банк бөлімшесі құрылады. Бұл банк бө­лімшесі облыстық революциялық комитеттің қаржылық бөлімінің құ­­рылымына енеді. Банктің алдын­да кәсіпорындардағы және тұр­ғындардың қолындағы қомақты ақша қорын байланыстырып, ақша айналымын теңдестіру міндеті тұрды.

Соңынан Халық банкі тараты­лып ВЦИК-тің 1921 жылғы 7 қазан­дағы декретімен Мемлекеттік банк құрылды. Осы жылы КСРО Мемлекеттік банкінің Орал бөлім­ше­сі ашылды. Одан бері құмға сің­ген судай, жүрдек уақыт жылжып өтті. Теңгенің ұлттық валюта бо­лып айналымға енуі, яғни Қазақ­стан Республикасының қаржы­лай төлем құралына айналуы үл­кен тарихи кезеңдерге тура келді. Бұрын жұмылған жұдырық­тай болып, барлық республиканың тапқан-таянғаны да, ырысы мен берекесі де «кеңестік» деп аталатын үлкен қазанға түсіп, әр рес­публикаға содан үлес айырып беретін. Мызғымайды деген қуат­ты елдің қабырғасы тігісінен сө­гілген соң әр ел егемендігін жа­риялап, өз алдына мемлекет болу­дың қамын жасады. 1991 жылы қа­занның 25-інде Егемендік декла­рациясы қабылданып, желтоқ­сан айында Қазақ КСР-і Қазақстан Республикасы деп аталатын мемлекеттілігін жариялады. Соған орай жаңа нарықтық экономиканы қа­лыптастыру, оның алғышарты болып табылатын дербес қаржы-банк саласын құру міндеті бірін­ші кезекке шықты. Сөйтіп егемен еліміздің ұлттық валютасы – тең­ге 1993 жылы 15 қарашада айна­лымға шығарылды.

Қазақстанның банк жүйесінің қалыптасуын ел  тарихынан бөліп қарауға болмайды. Банк жүйесі егемен еліміздің төл тарихымен біте қайнасып, бірге даму үстін­де. «Керей мен Жәнібек 1465 жы­лы алғашқы хандықты құрды, қазақтың мемлекеттілігінің тари­хы сол кезден бастау алады. Бәл­кім ол бүгінгі шекарасындағы, бүкіл әлемге осынша танымал әрі беделді, осы ұғымның қазір­гі мағынасындағыдай мемлекет бол­маған да шығар. Бірақ бұлай деп сол кезеңдегі басқа да бар­лық мемлекеттер туралы да ай­ту­ға болады. Ең маңыздысы, сол кезде оған негіз қаланды, біз – ба­баларымыздың ұлы істерінің жал­ғастырушыларымыз», – деген Мемлекет басшысының сөзіне сү­йенсек, ұлы даланың ұлы тари­хында банк жүйесінің де өзіндік алар орны салмақты әрі маңызды.

Ұлттық банк жүйесінің ізаша­ры болып саналатын Батыс Қа­зақстан облысындағы банк жүйе­сінің даму сатылары аталмыш филиал музейінде көрініс тапқан. Жалпы, бұл музейдің өзге де музейлер сықылды келушілерді па­триотизмге, адамгершілікке тәр­биелеп, тарих пен мәдениетті ұғын­дыруға қызмет ететіні анық. Ұлттық банктің Батыс Қазақстан филиалының музейі 1998 жылы қарашада теңгенің енгізілге­ніне 5 жыл толу құрметіне ашылды. Музей сол кездегі филиал ди­рек­торы Б. Ізбасаровтың және филиал ұжымының бастамасымен банк саласында қалыптасқан дәс­түрлерді сақтау, аға ұрпақ­тың ең­бегін есте қалдыру және ұр­пақ­тар сабақтастығын жалғасты­ру мақ­сатында құрылды. Филиал­дың  музей қоры абыройлы істер­дің ұйытқысы болуда. Оның экс­позициялары Жайық өңіріндегі және еліміздегі банк жүйесінің құ­рылу тарихымен, оның баста­уын­да тұрған және банк ісіне қомақ­ты үлес қосқан тұлғалармен, бұл салада қалыптасқан дәстүр­лер­мен таныстырады.

Музейде 2000-ға жуық жәді­гер, оның ішінде тарихи құжат­тар, фотосуреттер, кітаптар мен аль­бомдар т.б. материалдар бар. Филиал жанынан құрылған музей кеңесінің мүшелері музей қо­ры­ның жаңа жәдігерлермен толы­ғуына зор көңіл бөледі. Осы жұ­мыс барысында музей қоры банк жүйесінің ардагерлері, соның ішінде ұзақ уақыт бойы КСРО Мемлекеттік банкінде жұмыс іс­теген және өлкедегі банк ісін құ­руға және дамытуға зор үлес қос­қан тұлғалар туралы жаңа деректермен  толықтырылуда.

Сонымен қатар музейде көне монеталардан бастап теңгеге де­йінгі ақша тарихы бейнеленген. Шамамен ХІІ, ХІV ғасырлармен таң­баланған көне монеталар  ар­хеологиялық қазбалар кезінде Орал маңындағы Ысқырық тау (Свистун-гора) баурайынан та­был­­ған. Әлдеқашан ғайып болған  қалаларда, көне мемлекеттерде соғылған бұл монеталар ақша­ның ежелгі тарихын толықтыра түсе­ді. Ғасырлардан жеткен осындай аса құнды заттар музейіміздің ба­ғалы экспонаттары болып табылады. Сондай-ақ  ХVІІІ ғасырда   патшалық Ресейде шығарылған темір монеталар, 1769 жылы патшайым ІІ Екатеринаның құрметі­не шығарылған атақты «катенькалар», Ресей империясының түр­лі номиналдағы алғашқы қа­ғаз ас­сигнациялары, Кеңес одағы ке­зе­ңіндегі монеталар және тәуелсіз Қа­зақстанның теңгелері  музей экс­позициясының тақырыптық ба­ғытын айқындай түседі. Соны­мен қатар экспозициялардың бас­ты та­қырыптарының бірі – Қазақ­стан­дағы ақша реформасы, ұлттық валютаның енгізілуі. Тәуелсіз елі­міздің тұңғыш Президенті Н. Ә. Назарбаевтың ұлттық валю­таны енгізу туралы Жарлығы, қа­зақ халқының тарихи тұлғалары – әл-Фараби, Абылай хан, Әбілқа­йыр хан, Абай, Шоқан Уәлиха­нов, Құрманғазы, Сүйінбай ақын­ның портреттері бейнеленген ал­­ғашқы ақша белгілеріміз арнау­лы стендтерге орналастырылған.

Ұлттық банк филиалымен банк саласының тарихын түгендеуде атқарылар шаруалар ауқымы мол. Әрине, бұл бір күннің жұмысы емес, үнемі  ізденісті қажет ететін шаруа екені айқын. Қорыта айтар болсақ, Ұлттық банк филиалы ел тарихымен бірге тыныстап, ер­теңге көз жібереді. Ұлттық банк саласы ел экономикасын дамыту­ға, тәуелсіз мемлекетіміздің гүл­де­ніп, өркендей беруіне қызмет ете  беретіні  кәміл.

Батыс  Қазақстан  облыстық  дін  істері  басқармасы, Дін мәселелерін зерттеу орталығы­ның ұйымдастыруымен өткен «Руханият» облыстық журналистер байқауы мәреге жетті.

 «Облыстық, қалалық басылымдарда мемлекеттік  тілдегі  үздік  материалдар» аталымы бойынша  газетіміздің  тілшілері Ұлдай Сариева (1-орын) мен Ләззат Шағатай (2-орын)  жүлделі орындарға ие болды. Қос әріптесімізді шын жүректен құттықтап, шығармашылық табыс тілейміз. Қаламдарыңыз ұштала берсін!

«Орал өңірі» газетінің редакция ұжымы

Кеше облыстық тарихи-өлкетану музейінде ҚР Конституциясының 20 жылдығына орай қоғам қайраткері, заңгер, ағартушы-демократ Бақытжан Қаратаевтың туғанына 155 жыл және Қазақстанға еңбек сіңірген заңгер Хаби Жақыповтың туғанына 100 жыл толуына арналған «Тұғыры биік тұлғалар» атты көрменің ашылуы және «Ата Заң – азат елдің ар-намысы» атты тарихи-тағылымды шара өтті.

Шара мақсаты қазақтың ірі та­рихи тұлғаларының бірі, зама­ны­ның озық ойлы заңгері Бақытжан Қаратаевтың еңбектерін, тарихта­ғы орнын және саналы ғұмырын сот ісі саласына, оның мәртебе­сін көтеруге, халыққа адал қызмет істеуге арнаған Хаби Жақыпов­тың тағылымды өмір жолын му­зей қорында сақталған жәдігер­лер арқылы көрерменге кеңінен таныстыру болды.

Шараға облыстық әділет де­пар­таментінің мамандары, тарихшылар және студенттер атсалысты.

Аталмыш тақырыптағы көрме бір ай бойы келушілер назары­на ұсынылмақ.

Нұртас НАБИОЛЛАҰЛЫ,

«Орал өңірі»

Бейсенбі күні Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университетінде Қазақ хандығының 550 және ҚР Конституциясының 20 жылдығына арналған «Қазақстан тарихының өзекті мәселелері» деген тақырыпта халықаралық дөңгелек үстел отырысы өткізілді.

Бұл осының алдында Бөкей ордасы ауданы Хан ордасы ауылында өткен халықара­лық конференцияның жалғасы еді. Университет ректоры Нұрлан Серғалиев Қазақ елінің тарихы тереңде екенін, сонау әрісі Күлтегін, берісі «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолынан» басталған ұлы жолдың бүгінге дейін жетіп, «Нұрлы жолмен» болашаққа жалғаса беретінін атап өтті. Осы оқу орнының про­фессоры, философия ғылым­дарының докторы Тілекжан Рыс­қалиев тарих – адамзат тәрбиеші­сі, оны танып қою аз, мәнін ашып, түсіне білу керектігін таратып айтты.

ҚР Мәдениет және спорт министрлігі Қазақ мәдени ғылыми-зерттеу институтының жетекші ғылыми қызметкері, тарих ғылым­дарының кандидаты Ирина Ерофеева қазақ хандарының тарихы әлі де толық зерттелмегенін алға тартып, үлкенді-кішілі жетпіс шақты ханның өмірбаяны түзіліп, эпистолярлық мұрасы қос том болып шыққалы жатқандығын жеткізді.

Ақтөбе мемлекеттік универси­тетінің профессоры, тарих ғылым­дарының докторы Рахым Бекназаров Әбілқайыр ханның зираты қалай табылғанын тартымды баян­дап берді. Оның айтуынша, 1-3 қазанда Ақтөбеде өтетін Қазақ хандығының 550 жылдығына ар­нал­ған шара аясында облыс ор­талығынан 660 шақырым қиырда жатқан Хансүйек деген жерде хан кесенесі салтанатпен ашылмақшы.

ҚР «Әділет» тарихи-ағарту қо­ға­мының басқарма мүшесі Шолпан Аманжолова Жәңгір хан мен Фатимаға телініп, кейбір кітаптар­­ға кіріп кеткен, тіпті музейде тұр­ған суреттің оларға қатысы жоқты­ғын дәлелдеп берді. Шын мәні­сінде қылыш ұстап түскен ханның кескін-келбеті мен киімі, тақ­қан төс­белгілеріне дейін Жәңгірге кел­мейді, Фатима да солай. Жиынды жүргізген БҚО тарих және археология орталығының директоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор Мұрат Сыдықов бұл пікірді құптап, мұндай қателіктер өз бетімен зерттеуге кірісіп, біл­генінше сілтейтін бірқатар «өлке­танушылардың» тарапынан кетіп жатқанын мәлімдеді.

Самара мемлекеттік университеті ғылыми-зерттеу зертханасы­ның аға ғылыми қызметкері, та­рих ғылымдарының кандидаты Николай Лифанов Орынбор облысы аумағынан табылған бір құлпы­­тас­тың Нұралы ханның ұлда­рының бірі Жүсіп сұлтандікі болып шық­қанына, мұндай көне қорым­дарды бүгін зерттемесе, ертең кеш қа­латынымызға тоқталды.

Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты жаңа тарих бөлімінің меңгерушісі, тарих ғылымдарының докторы Галина Ксенжик қазақ хандықтарының ау­мағы қаншалықты болғандығы сол дәуірдегі карталарда сақталған­дығына назар аударды. Соның ішінде ағайынды Яков пен Николай Ханыковтың ХІХ ғасырда жасаған карталарынан біраз нәр­сені анықтауға болады.

Қорыта айтқанда, қазақ елінің арғы-бергі бай тарихын тынбай зерттеудің маңызы зор.

Елжан ЕРАЛЫ

Бейсенбі  күні «Қазақ­станның үздік тауары – 2015» аймақтық  көрме-байқауының жеңімпаз­дары анықталды. Үздік деп танылған кәсіпорындар желтоқ­санда өтетін республикалық шарада облысымыздың намысын қорғамақ.

Облыстық қа­зақ дра­ма театрын­да өткен көрме-байқауды бұл жолы об­лыс­тық кәсіпкерлік палатасы ұйым­дастырды. Оған өңіріміз­дің 23 кәсіпкерлік субъектісі қа­ты­сып, өз өнімдерін ұсынды. Олар үш аталым бойынша сын­ға түсті. Яғни «Халық тұты­на­тын үздік тауар» аталымы бойынша 10 кәсіпорын бай­қауға қатысуға ниет танытса, сегі­зі «Үздік азық-түлік тауары» аталы­мында бағын сынады, қалғаны «Өн­дірістік мақсаттағы үздік тауар» өндіретінін дәлел­деуге тырысты. Биылғы шараның та­ғы бір ерекшелігі – оған ауыл­дан келген жеке кәсіпкерлер көп қатыс­ты. Солардың бірі – баспа өнім­де­рін шығарумен айналысатын «Есетов» ЖК. Қазталов ауданында ор­на­лас­қан бұл кәсіпкер­лік субъектісі атал­мыш байқауға алғаш рет қатысуда. Кәсіпорын жетекшісі Жоламан Есетов байқау­дан жақсы әсер алған. Әріп­тес­терімен танысып, өнімнің жа­ңа түрлері, сапасы турасында пікір алмасты. Енді тұрақты түр­де келуге тырысады. Былтыр «Жұ­мыс­пен қамту – 2020» бағдар­ла­ма­сы аясында 800 мың теңге көлемінде грант алып, өз істерін бастаған жеке кәсіпкер жарна­малық, ақпараттық банерлер дайындайды, тойға, туған күнге шақыру билеттерін, өзге де безендіру құралдарын шығарады, компьютерлік қызметтер көрсетеді. Сұраныс жоғары, аудандағы 54 білім мекемесімен байланыс орнат-қан. Көрші Жәнібек, Бөкей орда-сы аудандарымен жұмыс істеуде.

– Отандық тауар өндірушілерді қолдау мақсатында ұйымдасты­ры­­лып келе жатқан бұл көрме-бай­қаудың маңызы зор. Мұндай ша­ра олардың сапалы, бәсекеге қабілетті өнім шығаруына мүмкін­дік береді. Жаңа көрмені аралау барысында ауылдық жерден кел­ген кәсіпкерлердің ұсынған түр­лі өнім­дерін көріп риза болдық. Қол жеткізген табыстарға марқа­йып, бір орында тұрып қалмай, ізденіп, еңбек етіп, өз істеріңізді дамыта берулеріңізге тілектеспін. Бұл сіздің кәсіпорындарыңыздың ға­на емес, еліміздің экономикасы­ның да нығаюына оң әсерін тигізері сөзсіз, – деді шара барысында сөз алған облыс әкімінің орынбасары Игорь Стексов.

Конкурстық комиссияның ба­ға­лауы бойынша «Өндірістік мақ­саттағы үздік тауар» аталымы бо­йынша «Гидромаш-Орион-МЖБК» ЖШС жеңімпаз болса, «Стекло-Сер­­­вис», «АрАи» серіктестіктері жүл­­­дегер атанды. «Халық тұтына­тын үздік тауарлар» аталымына  Орал сауда-өнеркәсіп компания­сы лайық екенін дәлелдеді. «Алтим-Стройдеталь» мен «Наноблок» ЖШС-лары ІІ және ІІІ дәрежелі дипломдармен марапатталды. Ал «Үздік азық-түлік тауарларын» өндіруші болып «Агропродукт ЛТД» серіктестігі танылды. «Родник» фирмасы мен «Нұржанар» АҚ қалған жүлделі орындарды бөлісті. Міне, осы тоғыз компания жыл соңында республикалық көрме-байқау-ға қатысып, ҚР Президентінің «Ал­тын сапа»  сыйлығын  алудан  үміт­ті.

Сәкен ӘБІЛХАЛЫҚОВ,

«Орал өңірі»

Суретті  түсірген Темірболат ТОҚМАМБЕТОВ

Кеше Назарбаев зияткерлік мектебінде «Тех­нологиялық даму бойынша ұлттық агенттігі» (НАТР) АҚ және Орал қалалық әкімдігінің қолдауымен «Болашақ» қауымдастығы ұйымдастырған «Кәсіп­керлер — инновациялық экономиканың  көшбас­шылары» атты аймақтық семинар-тренинг өтті.

Арасында жас кәсіпкерлер, жастар ұйымдарының жетек­ші­лері, «Болашақ» бағдарлама­сы­ның стипендиаттары және өндірістік кәсіпорындардың қызмет­­керлері бар семинар-тренингке қатысушыларды қала әкімі Ал­тай Көлгінов құттықтады. Ол да «Болашақ» қауымдастығының мү­шесі болып табылады. А. Көлгінов «Бо­лашақ» қауымдастығының жә­не «НАТР» АҚ-ның аталмыш  бағ­дарламаларды еліміздің барлық өңірінде жүйе­лі және түрлі ба­­ғыттар бойын­ша ұйымдастыра­тынын атап өтті. — Біздің қалада орта және шағын кәсіпкерліктің қарыштап дамуы, сонымен қа­тар кәсіпкерліктің белсенділігі бай­қалады. Оған Елбасымыздың бес институттық реформасының жүзеге асуы және кәсіпкерлерді қолдау мем­­лекеттік бағдарлама­лары оң ықпал етуде. Сондықтан осы семинар-тренингтің тақы­рыбына эконо­миканы әртарап­тандыру негізге алынған үшіншібағыттың аясын­дағы индустрия­ландыру мен эко­номикалық өсім — яғни, шағын және орта кәсіпкер­лікті дамыту таңдап алынды. Тре­нингке қаты­сушылар секциялық жұмыс ке­зінде осы тақырып­қа орай са­рапшылармен пікір бөлі­седі, сөй­тіп мұның сәтті диалог болары сөзсіз, — деді А. Көлгінов.

Семинар-тренингтің негізгі спикерлері ретінде «НАТР» АҚ басқарма төрағасының орын­басары, «Бо­лашақ» қауымдас­ты­ғы кеңесінің мүшесі Жұматай Сәлімов, украин­дық қонақтар, халықаралық биз­­нес-жаттықты­ру­шы, «Хаппи Фарм» бизнес-акселе­раторының  негізін салушы, бас директоры Анна Дегтерева жә­не әлемдік дең­гейдегі бизнесжаттықтырушы, «Бизнес Системс» компания­сы­ның директоры, тең­десі жоқ кор­поративті тренинг-мектеп бағ­дар­ламаларының ав­то­ры Олег Афанасьев, сонымен бірге «Даму» кәсіпкерлікті да­мыту қорының» өңірлік бөлім­шесінің директо­ры Ербол Иденов әрекет етті. Ж. Сәлімов «НАТР»-дың іс-әреке­тінің басты бағыттары және оның грантта­рын алу жүйесін жеңілдету жө­нінде әңгімелей ке­ліп, «НАТР»-дың жастардың сапалы жобала­рын көбейту мақса­тын көздейті­нін атап көрсетті. – Сонымен бірге мүмкіндігін­ше көп жастың бизнес-идея бо­йынша бізден қолдау алуын қа­лаймыз, — дейді ол.

Семинар-тренингтің шеңбе­рінде «Идеядан бизнес-модель­­ге: стартаптың «өмір сүру» жо­лы» атты тақырыптағы модуль де өтті. Оны әлемдік бизнесжат­тықтырушы Олег Афанасьев өт­кізді. Ол қатысушыларға ин­нова­циялық бизнестің даму құ­рылы­мы, CANVAS моделі, оның қыз­метінің басты түрлері тура­лы әң­гімеледі және сол биз­нес-мо­дель­дің көмегімен жаскәсіпкерлер­дің Қазақстанда жаңа стартап құ­ру үшін өз команда­ларын жасақ­тай алатынын айт­ты. — CANVAS бизнес моделі-биз­нес-модельді талдау үшін өсудің әлсіз орындарын немесе жаңа нүктелерін табуға арналған кә­сіпкерлердің басқару страте­гия­сының бір құ­ралы. Аталмыш модель 9 блоктан тұрады. Соның әрбіреуі ұйымдастырудың өз бө­лігін си­паттайды: атап айтқан­да, маңыз­ды серіктестер, жақсы қасиеттер мен ұсыныстар, тапсырыс беру­шімен қарым-қатынас, пайдалану сегменттері, маңыз­ды ресурстар, шығынның құры­лымы мен кірістердің көздері, — деді О. Афанасьев.

Семинар-тренингтің соңын­да қатысушылар спикерлерге сұрақ­тар беріп, атқарылған жұмыстан алған әсерлерін бөлісуіне мүм­кіндік алды. Семинардың белсенді қатысушыларына трениг тыңдаушыларының сертификаттары табыс етілді.

Наталья  ГОРОХОВА

Кеше облыстық мәслихаттың кезекті 26-сессиясы өтті. Облыс әкімінің орынбасарлары, аудан әкімдері, басқарма басшылары, қоғамдық ұйымдар, БАҚ өкілдері қатысқан сессияда облыс әкімі Нұрлан Ноғаев биылғы жылдың 7 айындағы облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуы туралы баяндады.

— Облыстың әлеуметтік-эконо­микалық дамуы бойынша жұмыс­тар Мемлекет басшысының бес институционалды реформаларды іске асыру жөніндегі ұлт жоспары нақтылаған басымдықтарына сәйкес жүзеге асырылуда. Облыс­тың өндірілген жалпы аймақтық өнімінің көлемі 2015 жылдың 1 тоқсанында 1,3%-ға өсіп, 369,0 млрд. теңге құрады. Облыс бойынша жан басына шаққандағы жал­пы аймақтық өнім орташа рес­публикалық деңгейден 1,2 есеге көбейіп, 585,2 мың теңге құрады. Мемлекеттік бюджетке 107,3 млрд. теңге салықтар және басқа да міндетті төлемдер жиналды (болжам­ға 82,1%), оның ішінде республи­калық бюджетке түсімдер – 75,1 млрд. теңге (болжамға 74,0%), жергілікті бюджетке – 32,2 млрд. теңге (болжамға 110,6%). Инфля­цияның жалпы деңгейі 101,5% құ­рады, бұл өткен жылдың тиісті кезеңіндегі деңгейден 2,8 пайыз­дық пунктке төмен (республика­лық көрсеткіш – 101,5%). Азық-тү­лік тауарларының бағасы 100,9% құрады (республикалық көрсет­кіш — 101,1%), азық-түлік емес та­уарлар – 100,9% (республикалық көрсеткіш – 100,9%), ақылы қыз­меттер – 102,7% (республикалық көрсеткіш – 102,6%). Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және нан бағасының өсуін тежеу үшін облысқа Үкімет резервінен 393,2 млн. теңге бөлінді.

Өздеріңізге мәлім, ағымдағы жылғы 20 тамызда ел Үкіметі мен Ұлттық банктің шешімімен ұлт­тық валютамыз теңге еркін айна­лым бағамына көшті. Бүгінгі таң­да облыста алғашқы қажетті та­уарлардың бағасын реттеу және мониторинг жүргізу жөніндегі облыстық жұмыс тобы белсенді жұмыс атқаруда. Осындай штабтар барлық аудандар мен Орал қаласында да құрылған. Қазіргі таңда азық-түлік базарларында жағдай тұрақты, бағаны негізсіз өсіру фактілері орын алған жоқ, — деді Нұрлан Асқарұлы.

— 2015 жылдың 7 айындағы өнеркәсіп өнімі 679,3 млрд. тең­геге өндірілді немесе 5,1%-ға тө­мендеді, бұл әлемдік мұнай баға­сының және рубль курсы­ның тө­мендеуіне байланысты. Тау-кен өнеркәсібінде өндіріс көлемі 3,8%-ға азайды және 603,3 млрд. теңге құрады. Табиғи газ өндіру 1,3%-ға өсті, газ конденсаты 2,4%-ға, мұнай 16,8%-ға төмендеді. Өңдеу өнеркәсібінде 51,6 млрд. теңгеге өнім өндіріл­ді немесе 20,7%-ға төмендесе, мұнайды қайта өңдеу өндірісі көлемінің 46,6%-ға, машина жасау өнімдерінің 20,9%-ға, ме­таллургия өнеркәсібінде  12,3%-ға, тамақ өнімдерінің өндірісі  9%-ға азайды. Сонымен қатар өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарымен 51,6 млрд. теңгеге өнім өндіріл­ді. Құрылыс индустриясы (1%-ға), дайын металл бұйымдары өндірі­сінде (31,9%-ға), химия өнеркәсібі өнімдерін өндіру (4,3%-ға), резең­ке және пластмасс бұйымдарын өндіру (18,3%-ға) саласында оңды өсу қарқыны байқалады, — деді баяндамасында Н. Ноғаев.

Индустрияландыру картасы аясында облыста 2279 тұрақты жұмыс орнын құру арқылы 308,7 млрд. теңгеге 40 инвестициялық жоба іске асырылуда. Соның ішін­де бірінші бесжылдықта 40 инвес­тициялық жобаның ішінде 257,9 млрд. теңгеге 32 инвестициялық жоба іске қосылып, 1890 жұмыс орны құрылды. Күні бүгін 21 жо­ба 70 пайыздан аса, 4 жоба  50 па­йыз­дан аса жобалық қуаттылыққа шықты, қалған жобалар жобалық қуаттылыққа кезең-кезеңмен шы­ғуды жүзеге асыруда. Екінші бес­жылдықта 389 жұмыс орнын ашу арқылы жалпы сомасы 50,8 млрд. теңгеге 8 жобаны іске қосу жоспарлануда.

Биылғы жылы 143 жұмыс орнын ашу арқылы жалпы сомасы 48,2 млрд. теңгені құрайтын 4 жо­баны іске қосу жоспарлануда. Олар К5 экологиялық дәрежелі мотор отындарын өндіру зауытын салу («Конденсат» АҚ). Бұл жоба Қазақстанның батыс өңірінің сапалы автомобиль бензиніне деген қажеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік бермек. Сүт өнімдерін өндіру бойынша цех құрылысы («Жұмағұлова Б. М.» ЖК) мен қара уылдырық және тауарлық бекіре өндіру бойынша су дақылдары кешені («Су дақылдары тәжіри­бе­лік-өнеркәсіп өндірісінің оқу-ғы­лыми кешені» ЖШС) жобалары іс­ке аспақ. Газ турбиналы электр станциясын салу («Батыс Пауэр» ЖШС) жобасы облыстың электр энергиясына деген қажеттілігін қамтамасыз етіп, Ресей Феде­ра­циясының шекаралас аймақта­ры­на электр қуатын экспорттауға мүмкіндік бермек. Ал 2016 жы­лы 191 жұмыс орнын  құру арқылы 2,3 млрд. теңгеге 3 жобаны іске асыру (2016 жылы іске қосу мерзімімен) жоспарлануда.

Облыста индустриялық аймақ құру жөніндегі жұмыстар жүргізі­луде. Күні бүгін индустриалды аймақ жобаларына қатысушылар мен әлеуетті инвесторлар өкіл­дерімен келіссөздер жүргізілді. Құрылыс қызметтері саласында­ғы және құрылыс материалдарын, құрал-жабдықтар, электр жабдық­тарын, тұрмыстық химия, тоқыма және былғары бұйымдарын шы­­ғаратын 5 түрік компаниясы ин­дустриялық аймақты ұйымдас­ты­руға қатысуға қызығушылық та­нытқан.

— 2015 жылы агроөнеркәсіп кешенін қолдауға республикалық және жергілікті бюджеттен, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық қоры қаражаты есебінен 7,3 млрд. теңге бөлінді, ол алдың­ғы жылғы деңгейден 46%-ға көп. Есепті кезеңде облыстың агроқұ­рамаларымен 3,3 млрд. теңге не­сие ресурстары тартылды. Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 38,5 млрд. теңгені құрады. Қуаң­шылық салдарынан 2,3%-ға кему байқалуда. Ағымдағы жылы ауыл шаруашылығы дақылдарының жалпы егіс көлемі 516,3 мың га алқапты құрады, бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 6,8 мың га артық. Егін жинау жұмыстарына келетін болсақ, қуаңшылықтың салдарынан дәнді дақылдар егі­сінің 107,2 мың га немесе жалпы дәнді дақылдар алқабының 40%-ы есептен шығарылды. Оруға жататын егістік алқабының 48,6%-ы орылды. Орташа өнімділік гек­тарынан 5,2 центнерді құрайды, — деді ауыл шаруашы­лы­ғына тоқ­талған өңір басшысы.

Биыл «Жібек жолы» ШҚ өн­дірістік қуаты айына 1750 бас мал союға арналған мал сою пункті құрылысы жобасын жүзеге асырды. Сондай-ақ қуаты тәулігіне 1400 бас қозы соятын, вакуумдық орамадағы ірі кесекті және блокты ет өндіру жөніндегі етті қайта өңдеу кешені іске қосылды. Қуа­ты ауысымына 10 тонна ет қасап­ханасын салу жобасы жүзеге асы­рылуда. 2015-2016 жылдары ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу бойынша 10 жобаны іске асыру жоспарланып отыр. Олар  5 шағын сүт зауытының құрылысы (Зеленов ауданында), сүт өнім­де­рін қайта өңдеу бойынша зауыт (Жаңақала ауданында), ұн және ұн өнімдерін өндіру бойынша жоба (Бөрлі ауданында), қымыз өндіретін цех (Сырым ауданында), 2 қасапхана (Ақжайық және Жанақала аудандарында).

Өңірде шағын және орта кә­сіпкерлік саласында жұмыс істейтін субъектілердің саны 2,8%-ға өсіп, 40,3 мың бірлікті құраған. Кәсіпкерлік субъектілеріне банк­термен берілген несие көлемі 25,2%-ға ұлғайып, 11,0 млрд. теңге құраған.

Құрылыс жұмыстарының көле­мі 11,9%-ға көбейіп, 113 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілген. 251 млн. теңгеге 22 көп пәтерлі тұрғын үйді жөндеу жұ­мыстары жүргізілуде.

Облыс халқының сумен қам­тылуы 86,8%-ға жетті, соның ішін­де ауыл тұрғындарын қамту – 75,1% (238,1 мың адам). Ал таби­ғи газбен қамту 91,7%-ды құрай­ды, оның ішінде ауыл тұрғында­рының 83,6% қамтылған. 16,4 мың адам тұрғыны бар 27 ауылдық елді мекенге газ құбырларын тарту жұмыстары жүргізілуде, жұ­мыс ағымдағы жылы аяқталады.

Биыл автомобиль жолдарын қайта жаңарту, күрделі және ор­таша жөндеуге 5,8 млрд. теңге бөлінді. Ұлттық қорының нысана­лы трансферттері есебінен рес­публикалық маңызы бар «Орал-Каменка-РФ шекарасы (Озинки)» автожолын қайта жаңартуға 3,0 млрд. теңге қарастырылды. Бүгін­гі күні жолды қайта жаңарту жұ­мыстары басталды, ағымдағы жы­лы 8 км жолды жөндеу жоспар­лануда.

Аудан орталығы Шыңғырлау ауылына дейін 17 км автожолды күрделі жөндеу жұмыстарын ағымдағы жылы аяқтау жоспарлануда (2015 жылдың қазанына дейін). Жаңақала ауылы бағыты 37 шақырым жолға жөндеу жұ­мыстары жалғасуда, оны 2016 жы­лы аяқтау жоспарлануда. Ағым­­да­ғы жылы бөлінген қаражатқа «Чапаев-Жаңақала-Сайқын», «Жымпиты-Қаратөбе», «Ақсай-Шыңғырлау», «Аңқаты-Сарыөмір», «Орал-Кирсанов», «Бұлдырты ауы­лына кірме жол» автожол бағыт­тарында жөндеу жұмыстары жоспарланып, жүргізілуде. Жалпы бұл жылы ұзындығы 90 шақырымнан астам облыстық және аудандық маңызы бар автожолдарға жөн­деу жұмыстарын жүргізілмек.

— Облыста жұмыссыздық дең­гейі 5,0% құрайды. Кедей отбасы­лардың саны 2015 жылдың 1 та­мызына 620 отбасын құрады жә­не 2014 жылдың 1 тамызымен са­лыстырғанда 253 отбасыға азай­ды. Арнаулы әлеуметтік көмек алу­шылар саны 927 адамға азайып, 2568 адамды құрады. Орташа айлық еңбекақы 4,8%-ға өсіп, 111956 теңгені құрады, — деді баян­дамасында Нұрлан Асқарұлы. — Облыста жұмыссыздар саны – 16581 адам. 2015 жылға арналған халықты жұмыспен қамтудың Ке­шенді жоспар бойынша 13083 адамды жұмыспен қамтудың әр түрлі шараларымен қамтамасыз ету жоспарланды. Ағымдағы жыл­­дың 1 тамызына 11565 адам (88,4%) мемлекет тарапынан жұ­мыспен қамту шараларымен қам­тылды.

2015 жылы білім беру саласын қаржыландыруға 41,6 млрд. теңге бағытталған. 3 пен 6 жас аралы­ғындағы балалардың 97,5% мек­тепке дейінгі ұйымдар қызметте­рімен қамтылуда, республикалық көрсеткіш – 78,6%. Шетелдік инвесторлар қаражаты есебінен Жәнібек ауданының Жәнібек ауылында 290 орынды, жеке инвес­тициялар есебінен Зашаған кен­тінде 200 орынды 2 балабақша салынды. «Нұрлы жол» бағдарла­масы шеңберінде Шыңғырлау ау­данының Шыңғырлау ауылында 290 орынды балабақша құрылы­сы, шетелдік инвесторлар қара­жаты есебінен Бөрлі ауданының Бөрлі ауылында 140 орынды ба­лабақша құрылысы басталды. Ағымдағы жылы 2 мектептің құ­рылысы аяқталды: Орал қаласы Зашаған кентінде 1200 орынды мектеп, Жаңақала ауданының Жа­ңақала ауылында 100 орынды жа­тақханасымен 600 орынды мектеп. Мектептердегі үш ауысымды оқу үрдісі жойылды. Апатты мектептерді жою мақсатында жергілікті бюджет қаражаты есебінен 3 мектептің құрылысы аяқталды (Жаңақала ауданының Сарыкөл ауылында Х. Нұрымғалиев атын­дағы (108 орынды), Жуалыой ауы­лында Абай атындағы (108 орынды), сондай-ақ Теректі ауданы­ның Юбилейное ауылында (108 орынды) жалпы білім беретін мектептер). Орал қаласындағы кә­мелетке толмағандарды бейімдеу орталығының құрылысы, 5 білім беру нысанын күрделі жөндеу жұмыстары аяқталды.

Ал денсаулық сақтау саласын қаржыландыру 22 млрд. теңгені құрайды. Медицина ұйымдарын материалдық-техникалық жарақ­тандыруға 0,7 млрд. теңге қарас­тырылды. Орал қаласында 300 төсек-орынды қалалық көп бейін­ді аурухананың құрылысы жалға­суда.

Дәрігерлер тапшылығы 102 ма­манды құрайды, өткен жылдың деңгейімен салыстырғанда 58 ма­манға кем. Биыл облысқа 80 жас маман келеді деп күтілуде.

Облыста 771 мәдениет және өнер нысаны халыққа қызмет көр­сетеді. 2015 жылы саланы қаржы­ландыру көлемі 4,7 млрд. теңгені құрады.

Ағымдағы жылы Орал қала­сында Қадыр Мырза Әлі атында­­ғы шығармашылық орталығы пай­далануға берілді, облыстық Дос­тық үйінің құрылысы жалғасуда. Зеленов ауданының Переметное ауылында және Бөрлі ауданы­ның Ақсай қаласында аудандық мәдениет үйлерін күрделі жөн­деу жұмыстары жүргізілді.

2015 жылдың 7 айында облыс спортшылары спорт түрлері бойынша ресми халықаралық жа­рыстарда (Әлем, Азия чемпио­наттары, Әлем Кубогы кезең­де­рі) 10 медаль, Қазақстан Респуб­ликасының чемпионаттарында 222 медаль, республикалық және халықаралық турнирлерде 51 медаль ұтып алды.

Ағымдағы жылы Қаратөбе және Жымпиты ауылдарында әрқайсысы 160 көрермен орынды,  Орал қаласы Зашаған кентінде 320 көрермен орынды 3 дене шынықтыру-сауықтыру кешені салынды. Орал қаласында жоғарғы спорт шеберлігі мектебін күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілуде.

— Бүгінгі күнгі біздің басты міндетіміз – өзіндік ішкі ресурста­рымызды пайдалана отырып, экономика өсімінің қарқынын сақтау. Осыған байланысты өзімнің орын­басарларыма бөлінген барлық қаражаттардың игерілуін қамта­масыз етуді, жыл соңына дейін жоспарланған іс-шараларды іске асыру бойынша тиісті шаралар алуды тапсырамын, — деді облыс әкімі Нұрлан Ноғаев.

Жарыссөзге қатысушылар өңір­дің экономикалық дамуына оң баға берді.

Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының орында­лу барысы туралы облыстық бі­лім басқармасының басшысы Айгүл Мыңбаева баяндама жасап, облыстық мәслихаттың білім бе­ру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамту мәселелері бойынша тұ­рақты комиссияның төрағасы, депутаты Тұяқбай Рысбеков сөз алды. Сондай-ақ бірқатар ереже-қағидалар, кадрлардың ауысуы­на байланысты бірқатар кеңес­тердің құрамы дауысқа салынып бекітілді.

Сессия соңында облыстық мәслихат хатшысы Мәлік Құлшар облыс әкімі Нұрлан Ноғаевқа «ҚР Конституциясына 20 жыл» мерекелік медалін табыстау жайлы ҚР Президентінің Жарлығын оқып, әкімнің өңіріне медаль тақты.

Нұрлыбек РАХМАНОВ,

«Орал өңірі»

Суретке түсірген Медет ДОСЫМОВ