Хан ордасы ауылынан шыға бере «Бабай бағына» барар ескі жол бойынан шамамен 150-200 метрдей қашықтықта, басына темір крест орнатқан зират көзге шалынады. Ол Орда ауылынан көп қашық та емес, әрі кеткенде екі шақырымға жетер-жетпес жерде. «Апырай, қызыл құмның ішінде жападан жалғыз бірбүйір тұрған бұл зираттың иесі кім екен?» деген сауал жол үстіндегі жолаушының ғана емес, ол жәйдан әлі күнге бейхабар ордалықтардың өздерінің де көкейінде тұруы әбден мүмкін.

Ал өзім Орда мұражайында жұмыс істеген кезден оның аз-мұз тарихын білетінмін. Тек осы кезге дейін соның жәй-жапсарын терең анықтауға сәті түспей-ақ қойғаны. Әу баста ол туралы Орданың тірі тарихы, ондағы мұражайдың негізін қалаған марқұм Ахметфаиз Тажетдиновтен естісем, кейін ол туралы және ұрпақтары жайлы дереккөз басқа кісілерден де естіген, білген, көрген мәліметтермен толыға түсті. Сонымен, қызыл құмның ішінде, айдалада тұрған бұл зираттың иесі Епифанов Павел деген кісі көрінеді. Әрі ол қатардағы қарапайым кісі емес, саудамен айналысып, байыған гильдия дәрежесі бар (гильдия дәрежесі көпеске капиталының мөлшеріне қарай берілетін атақ) көпестің бірі болған. Мұражай қорындағы архивтік деректерге сүйенсек, тек Орданың өзінде 136 сауда нүктесі болған. Соның қаншасы Епифановтікі, ол жағы біз үшін беймәлім, әйтеуір, аз болмаса керек. П. Епифановтың ларектарынан тұз, керосин, сіріңке сияқты басқа да күнделікті халық тұтынатын тауарлар сатылғаны туралы деректер кездеседі. Өзінің жеке наубайханасы да болыпты. «Оның иісі мұрынды жаратын тәтті тоқаштары Хан қаласы тұрғындарының дастарқанында әманда болатын», — деп еске алушы еді марқұм Ахметфаиз ата. Сол Фаиз атаның айтуынша, Хан ордасының қазақтары оны (П. Епифановты) өз есімімен атамай, банкіге еш қатысы болмаса да, «банкі бала» атап кетіпті. Олай деуге оның қолының ашықтығы себеп болса керек. Қазақтар қарызға ақша сұраса, меселін қайтармай береді екен. Сол мезетте төлеп алатын ақшасы жоқтарға тауарын кейінге қаратып, жазып та беретін болған. Соған қарағанда, оның обал-сауабы мол, көкірегіне құдайы қонған кісі болған ба деп қаласың.

Қазіргі күні Ордада хан заманынан бері сақталған 40-50 шақты ағаш үй бар. Соның бірі осы Павел Епифановтың үйі. Бірнеше бөлмесі бар биікке салынған бұл үйде ұзақ жыл «Орда» кеңшарының партком хатшысы болған марқұм Жәрдемғали Әжіғалиев тұрған-ды (қазір қыз-күйеуі тұрып жатыр). Павел Епифанов көп ағайынды екен. Өзінің де бала-шағасы көп болған көрінеді. Келтірілген деректердің бәрі Фаиз атаның аузынан алынғандығын қайталап айтудың артықтығы болмас.

«Павел Епифанов ежелгі ордалықтардың есінде қолы ашық, жүрегі жұмсақ, жаны ізгі адам ретінде қалды» — дейтін әр кез марқұм Фаиз ата. Сөйте тұра, сыңсыған қалың елдің қақ ортасында бай да бақуатты өмір кешіп келіп, ақыр аяғында оның айдалада жалғыз қалуы тіптен де ақылға сыймайды. Орыстар Ордада Жәңгір ханның кезінен бері тұрып келгені белгілі (қазіргі күні Ордадан бұл ұлттың бірде-бір өкілін таба алмайсыз). Содан бері П. Епифановқа дейін қайтыс болған орыстардың саны бір Құдайдың өзіне ғана аян. Орыс қорымы Ордадан 4-5 шақырымдай жердегі «Бабай бағы» маңында. Оны неге сонда апарып қоймағанын. Иә, неге? Неге?.. Сұрақ көп, жауап жоқ. Құпия. Епифановтардан қалған қандай да болсын бір белгі болса, ол сол жапанда қалып, жабырқап тұрған жалғыз зират. «Бұл әулеттің ұрпақтары тамыр жайып, кіндік қаны тамған жерден қашан, қайда, қалай, не себепті кетті екен?» деген сұрақ та еріксіз мазалайды. Біз олардың Ордадан кетуі жиырмасыншы жылдардың аяқ кезі болуы мүмкін деп топшылаймыз. Олай дейтініміз, 1928 жылы байлардың мал-мүлкін тәркілеп, өздерін жер аударғаны тарихтан белгілі. Тажетдиновтың айтуынша, Хан қаласының (Орданың) Сайқынға шығар бетінде шамамен қазіргі Жәңгір хан атындағы орта мектеп, мәдениет үйі, «Ақбота» балабақшасы орналасқан жерде ірі орыс көпестерінің қызыл кірпіштен салынған екі қабатты үйлері болыпты. Олар кәмпескенің дүмпуін естісімен үйлерін бұзып, Капустин Яр, Тұзқалаға (Владимиров-ка қаласы) көшіріп алып кеткен. Үкіметтің құрығы қай жерге де жетеді ғой. Десек те, біреулер шекара асып құтылса, біреулер іште жүріп те ізін жасырып, құтылған. Епифановтар әулеті хақында ізденіс ізінде жүріп, тағы бір дереккөзге кезіктік. Ол Бөкей ордасы тарихи мұражай кешені қорында сақтаулы Павелдің баласы Василийдің 1923 жылы комсомол қатарына өтердегі №344 мүшелік билеті. Ондағы жазбаларда Василийдің 1905 жылы туғаны көрсетілген, яғни ол комсомол қатарына 18 жасында өткен. Ал мүшелікке қай жерден, қай ұйымнан өтті, ол жағы көрсетілмеген. Мұражай қызметкерлерінен: «Бұл құжат мұнда қашан, қалай, қандай жолмен келді?» деп сұрағанымызда, «Ағай, ұмытыпсыз ғой. Сіз оны Москва қаласының тұрғыны А. Епифанова-Дунаева деген кісіден алып, 1981 жылдың сәуірінде мұражайға өз қолыңызбен тапсырдыңыз ғой» дегенде, шыны керек, не дерімді білмей, аңырып тұрып қалдым.

Содан бұл құжаттың мұражайға келу тарихы еміс-еміс есіме түсті. А. Епифанова-Дунаеваның Москвадағы мекенжайын мен марқұм Көбейсінов Құспаннан (ол кезде «Орда» ветучаскесінің меңгерушісі болатын) алған едім. Құсақаң ол кісіге қалай кезіккені жөнінде былайша майын тамыза әңгімелейтін:

— 70-ші жылдардың іші. «Орда» совхозы №3 ферманың зоотехнигі Орынғали Құсайынов, №4 ферманың зоотехнигі Есмұқан Жабасов (екеуі де марқұм болған) үшеуміз еңбек демалысымызды алып, кәсіподақтың тегін жолдамасымен Мәскеуге таяу Подольскідегі шипажайда демалыста жүргенбіз. Үшеуміз күндегі әдетімізше, сырттағы орындыққа жайғасып, шаруа, ауыл жайын әңгімелесіп отырғанбыз. Анадай жердегі орындықта бір орыс кемпірі отырған. Бір уақытта ол орнынан тұрып, бізге келіп амандасып:

— Кешіріңіздер. Қазақ екендеріңізді біліп отырмын. Қазақстанның қай жеріненсіңдер? «Орда» деген сөзді естіп қалдым, Орда селосынан емессіңдер ме? — дегені. Біз де:

— Иә, Қазақстанда Совет өкіметінің туы бірінші тігілген жер – сол Орда селосынанбыз, – дедік ағымыздан жарылып. Сол-сол-ақ екен, кемпірдің бізге жабыса кеткені. «Бәсе, өзім де солай деп ойлап едім. Жерлестерім болдыңдар ғой. Өте қуаныштымын деп өзін таныстырды. Менің де туып-өскен жерім – Орда. Сонда үйіміз болған-ды, әлі бар ма екен? Кәмпескенің кезінде көшіп кеткенбіз. Содан бері Мәскеуде тұ-рамыз. Мұнда Епифановтар әулетінен баршылықпыз, — деп сайрай жөнелді де, — былай болсын, — деді әңгімесін жалғап. — Менің демалысым біте келді, бүгін-ертең шыққалы тұрмын. Сендерді қонақ жасамай жібермеймін. Қашан шықсаңдар да, үйіме келмей кетпеңдер. Келмесеңдер, әйтеуір, ренжимін. Қорықпаңдар, пойызға билетті өзім алып беремін. Мынау менің адресім» — деп, мекенжайы көрсетілген қағазды ұстатты.

Жылы қоштасып, біз кейінде қала бардық. Мықтап тұрып шегелеп кеткесін, бармасқа тағы амал жоқ. Демалыс уақыты таялып, үшеуміз әлгіндегі мекенжайды іздеуге шықтық. Сөйтіп, іздеген үйімізді де таптық. Бір бөлмелі үйде жалғыз тұрады екен. Жақсылап қонақ етті, пойызға отырғызып, шығарып салды. Қоштасарда рақметімізді айтып, туған жеріңізге келіп, аунап-қунап, қыдырыстап кетіңіз деп, біз де оны Ордаға шақырдық, — деп марқұм Құсақаң Епифановтарды сағынышпен есіне алып отырушы еді.

Содан кейін апалы-сіңлілі Епифановалар Ордаға бір емес, бірнеше рет келді. Құсақаңның, Есақаңның (Жабасов Есмұқанның) үйлерінде болды, өз үйі мен мұражайды көрді, орманды аралады, әкесінің басына барып, зиярат етті. Әйтеуір, Орданы армансыз шарлап, сағыныштарын басты.

1981 жыл. Наурыз айының іші. Барлық одақтық республикалардан тарихи-революциялық бағыттағы мұражайлардың аға ғылыми қызметкерлері КСРО-ның Революциялық Орталық музейінде өтетін онкүндік семинарға шақырылдық. Теория-талмуд. Әрі-бері тыңдағаннан кейін жалығып кетесің. Бізді оқудың практикалық жағы көбірек қызықтыратын. Мәскеуде қанша мұражай бар (олардың саны екі қолдың саусағынан да асып кететін-ді). Солардың бәріне жуық экскурсия жасап, экспозициясымен танысу оқу кестесіне кіретін-ді. Соның арқасында Мәскеу музейлерінің бәрін болмағанымен, көбін көрдік. КСРО Қарулы күштері мұражайының экспозициясымен танысқанымызда он бір мыңнан астам Кеңес Одағы Батырының есімдері мұражай қабырғасына қашап жазылғанын көріп, қасымда тұрған Армениядан келген әріптеске: «Осы он бір мың батырдың үшеуі менің жерлестерім» — деп, мақтанғанымды несіне жасырайын. Оқу аяқталарға таман курс басшылары:

— Ақыры келдіңдер ғой, осында тұратын, өлкеңізде Совет өкіметін орнатуға атсалысқан, Ұлы Отан соғысына қатысып, ерлік көрсеткен ардагерлеріңіз болса, соларға жолығып, қолдарындағы материалын ала кетіңдер, – деп кеңес бермесі бар ма. Сонда барып А. Епифанова-Дунаеваның Құсақаң берген адресі есіме сап ете түсті. Мекенжайын әуелі метромен, одан жаяу жүріп, таптым-ау, әйтеуір. Міне, Василий Павлович Епифановтың комсомол билетінің Орда мұражайына келу тарихы қысқаша осылай болып еді.

А. Епифановамен (өкінішке қарай, оның өз есімі мен әкесінің есімін толық көрсетуді ескермеппіз) әңгіме барысында оның жоғары білімді дәрігер екенін, Ұлы Отан соғысы жылдарында далалық госпитальда талай жаралы жауынгерлерді өлім аузынан аман алып қалғанын білдік. Сондай-ақ оның сөзінен Москвада өзінен басқа сіңлісі және екі ағасы тұратынын да естідік. Ол ағаларының бірі одақтық дәрежедегі дербес зейнеткер, 1-топтағы мүгедек екенін, екіншісі, тарих ғылымдарының докторы, МГУ-дың профессоры Петр Павлович Епифанов екенін айтты. «Барып сөйлескіңіз келсе, жолықтырайын» — деді ол. Өкінішке қарай, уақыт тапшылығы жолығуға мүмкіндік бермеді.

1980 жылы тамыз айының екісі күні көршілес Палласовка ауданының туберкулез ауруына қарсы ем-шара жасайтын «Кумыска» шипажайынан бір автобус толы (17 кісі) дәрігер сау ете түсті. Олар мұражайда өлке тарихымен танысып, Орданың тарихи орындары мен ескерткіштерін тамашалады, жасыл орманның жұпар иісін жұтып демалды. Бақсақ, ақ халаттыларды тарихи мекенге саяхат жасауға ұйымдастырып алып келген Ресей еліне еңбегі сіңген дәрігер, шипажайдың бас дәрігері, тегі ордалық А. Епифанов екен.

«Қайда жүрсең атамекен, көкейіңде жатады екен…» деп Қадыр Мырза Әли жырға қосқандай, бұдан біз ордалықтардың қайда жүрсе де, туған тарихи мекенін ұмытпай, патриоттық сезімдерін паш етіп жүретінін аңғардық.

Айта кетелік, енді есімі жоғарыда аталған тарих ғылымдарының докторы, МГУ-дың профессоры, КСРО Мемлекеттік сыйлығының иегері Петр Павлович Епифановтың 1983 жылы Москваның «Ағарту» баспасынан шыққан «Өте ерте кезеңнен 1861 жылға дейінгі СССР тарихы» (мұғалімдерге арналған оқу құрал. Хрестоматия) атты кітабы мұражайдың құнды бір экспонаты болып есептеледі. Аталмыш оқу құралы Петр Павлович Епифанов және қызы Ольга Петровна Епи-фанованың құрастыруымен 1989 жылы толықтырылған күйде сол «Ағарту» баспасынан екінші рет басылып шығады. Кітапты мұражайға қолтаңба жазып тапсырған Ольга Петровна Епифанова. Онда былай деп жазылған:

«Глубокоуважаемым землякам и сотрудникам Урдинского музея С добрыми пожеланиями О. П. Епифанова Июнь 1990 г. Москва».

Ольга Петровна кітаптың ішіне әкесі Петр Павловичтің фотосуретін қоса салыпты.

Енді әңгімеміздің бастауы болған крест мола тарихына қайта айналып соқсақ. Бұрын мал сүйкеніп, бір жағына жамбастап жатқан темір кресті 80-ші жылдары Орда аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары болған Мәлік Көбейсінов әкесі Құспанның айтуымен (Құспанның үйіне келіп жүретін апалы-сіңлі Епифановалардың өтініші бойынша) қайта тіктеп тұрғызған-ды.

Сосын жоғарыда айтқан деректерімізде көрсетілген крест моланың иесі Павел емес, музей қызметкерлерінің анықтауынша, Степан Григорьевич Епифанов болып шықты. Неге екені белгісіз, қабір басындағы белгіде ақиреттік жылы көрсетілмей, тек туған жылы (1849) ғана көрсетіліпті. Қасына 1907-1984 жылдары өмір сүрген Дунаева (қыздай фамилиясы Епифанова) Александра Павловна қойылған. Екеуінің жас ерекшелігі тым алшақ (58 жыл) болғандықтан, оларды не қызы, не күйеуі деуге келмейді. Дұрысы ағайынды, яғни аталас болар деп болжаймыз. Ал біз айтқан Павел Епифанов қызыл коммунизм тұсында қайтыс болған болса, басына белгі қойылмауы да ғажап емес. Қалай болғанда да, бұл құм ішіндегі кішігірім қауым Епифановтардың отбасылық сағанасы (фамильный склеп) екенінде дау жоқ. Епифановтар әулеті жөніндегі мақаламызда оқиғалары бір-біріне байланысты, бірінен-бірі туындап жататын жеті Епифановтың фами-лиялары келтірілді. Сонымен, бұл әулет туралы көргеніміз, естіп-білгеніміз осы. Біздің дәлел-дәйегімізге қосып-алатын, мақаланы толықтыратын авторлар болса, құба-құп. Сынның да кез келген түрін қабыл аламыз, тек ақиқат аясында болса болғаны.

Амантай ХАМЗИН,

тарихшы, өлкетанушы,

Қазақстан Журналистер одағының мүшесі,

Бөкей ордасы ауданы

Өсер елдің ұрпағы бірін-бірі батыр дейді…

Төсінде ән салатын өркеш-өркеш шағыл, қойнауы толы жидек, жыландай жылжып аққан өзен, даласы толы шүйгін шөп, ойпаты толған мал, отар қойында қотыр жоқ, табын сиырында шодыр жоқ, тоқсан үйірінде қысыр жоқ, еш малын қасқыр тартпайтын, Алланы аузынан тастамайтын, жалшыны жөнсіз қыстамайтын, сабырлығы қазықтай, жомарттығы аңыз болған Қаратөбе елінде, Қаратоғай жерінде Жұмай деген бай болыпты…

Қариялардың айтуы бойынша, көнеден көмескіленіп қалған ел аузында аңыз бар. Аңыз арқалы адамның артында қалады. Оған қазіргі кіші Қоскөл аталатын елді мекеннің солтүстік батысында орналасқан «Сәрсенғали» қыстағының маңында жатқан ескі қорымның ішінде ерекшеленіп әшекейленген бедерлі құлпытас айғақ. Ол елді сыртқы жаудан қорғап, қол бастаған Құлжабай батырдың аруағына арнап қойылған белгі. Ал Жұмай байдың бейіті қазіргі «Мүсірәлі» аталатын қыстақтың күнбатыс ойпатының солтүстігінде деп айтылады. Бірақ, өкінішке орай, қойылған бейітті Кеңес Үкіметі кезінде құрылысқа пайдалануға алынған десе, кей айтушылар өзен ағысының арнасы өзгерген кезде судың астында қалды деп айтады…

Қыз беліндей бұралған аққайың ағаштары тербеліп, жыңғыл ағаштары жамырай өскен Қалдығайты өзенінің төбе-төбе құм шағылының іргесінде, бір кездері Жұмай байдың малы Жарлыдан Қарасуға дейін, Кеңащыдан Қаратоғайға дейін өрісте жататын болыпты. «Қазанында қара су ұйыған» бай атаныпты. Кезінде ат тұяғы жететін жердегі адамдардың құлақтарына Жұмай туралы жақсы сөздер естіліпті. Алдына қол қусырып, көмек сұрап келген адамның бәріне жақсылық жасапты. Жол бойында тұрғандықтан, талай жолаушы асын ішіп, атын мініп кеткен екен. Бірі атына ат қосып қайырып жатса, бірі ізін салмай хабарсыз кетіпті. Тіпті халықтың ішінде «Жұмай мырза ма, Құдай мырза ма?» деген мақал да болған екен.

Бірде Жұмай бір үйір жылқысының көптен көзге түспей жүргенін жылқышыларынан естіп, түстік жерді өзі шолып қайтпақшы болады. Талай қырға шығып сайға түседі. Ақыры кешқұрым іңірде, қайтар жолда, Торайғырдың үйірінің үстінен дәл түседі. Қайтарып айдаймын дегенше, түн де болады. Көңілі жайланып, «Бүгін айдап бармасам, ертең жеткізермін. Қатып өлетін қыс емес, тамып тұрған тамыз емес пе?» деп атынан түсіп, ертоқымын босата бергенде, Торайғыр осқырынып, құлағын қайшылап, тыпыршып кісінейді. Отырып қараса, найзадай атқа қонған алты жігіт иықтарына арқан іліп, қолдарына құрық ұстап, жылқыға қарай ентелеп келе жатыр екен. Біреуі Торайғырды құрықтап үстіне жайдақ мініп, әп-сәтте басына жүген салып та үлгереді. Қалғандары қиқу салып, желдеп тұрған жылқыларды алдына салып қайырып, дүбірлетіп қуа жөнеледі. Жұмай да солармен бірге ілесе шауып, өзін елетпеуге тырысады. Қиқу салған айқай, аттың сансыз дүбірі, көкала шаң, қайда шауып келе жатқанын бір Құдайдың өзі білсін? «Артын қалдырмай айда» деп бұған да әмір беріп қояды. Таң ата Елек өзенінің жағасына жеткесін, ұрылар кешке шейін көзге түспей аялдамақшы болып, Торайғырға тұсау салып, қоржындарынан жүрек жалғап, арқаларын күнге беріп, ағаштың түбіне жата кетеді. Жұмай көз жететін жерде арттарынан ілесіп, елеусіз жыраға келіп, жирен байталына шідер тағып, ер-тұрманын сыпырып алып, өзі аяқтай барлауға шығады.

Қуғыншылардың еш алаңсыз дамылдап жатқанына көзі жеткеннен кейін, кісесінің шет қалтасына қолын салса, отшашар тастары орнында екен. Ішінен «Тәубе» деді. Торсығынан екі жұтым уыз қымызды сіміріп алып, түс ауа даланың қалың шөптесін жеріне өрт шалуға кірісті. Ондағы ойы артынан іздеп шыққандарға белгі беру. Әйтпесе, таба алмауы мүм-кін. Аз жер емес, шамалап келеді. Кіндікті, Қыземшек артта қалды. Таңғы сағыммен Торатбасты да көрген.

Жүз отыз шақырымның шамасы. Ойда жайылып жүрген жылқыларды көзбен санаса, табандай тоқсан бас. Тоқсан бас үшін жанымды шүберекке түйіп жүргеніме жол болсын. Тегіс жерде тұрып сүрініп өлу деген осы емес пе? «Байды мал құртады, жүйрікті шаң құртады» дегендей, сүйегім айдалада көмусіз қалмасына кім кепіл?..

Тақым қажатып түнімен несіне еріп шаптым. Бүгін ақ адал малымды алса, ертең тыныш жатқан еліме шабар. Тұяқ барда тебініп қал деген. Ердің жақсы жаманын әрекетінен таны. Тәуекел семсерімді қолыма алайын деп іштей түйінеді. Шетте жүрген тор байталды ерттеп мініп, бір үйір жылқыны кері қуа бастайды.

Ат тұяғының даусынан атып тұрған алты жігіт не болғанына көздері жетпесе де, талай тартыс-таласта, барымта-қарымтада белдері қатайған кәнігі жігіттер еді. Бір-бірінің ойын айтпай-ақ түсінетін. Айналасына шұғыл барлау жасап алғаннан кейін, жылқы айдаған жалғыз адамнан басқа ешкім жоғын біледі. Бірақ сапты былғары етік, күміспен зерленген ер-тұрман, бешпет-шалбарының ою-өрнекті әдемі әшекейі, өзінің шырайлы жүзі мен өткір көзінен сескенді ме? Олар әдетте көрсететін дөрекілік әрекеттерін ұмытып кетті. «Амансыңдар ма, жігіттер? Мынау жылқыларымды іздегеніме бір жеті болды. Жаңа ғана тауып, еліме қарай айдап бара жатқан жайым бар. Егер маған айдасып барсаңдар, әрқайсыңа бір-бірден осы үйірден қалаған жылқыларыңды беремін», — дейді.

Жасы егде тартқан, бұдыр бетті, шойын қара, төртпақ келген жігіт мырс етіп күліп: «Бір үйірді өзі иемденген қай жылқышы боласың?» — деп дүңк етеді. Қалғандары қарқылдай күліп қоршай түседі.

— Менің атым Жұмай бай, руым Алаша, елім Қаратөбе, сол жердің азаматы боламын. Бұдан басқа он жеті үйір жылқым бар. Мал түгендемеген бай болмайды, ұрлап жиған мал болмайды. Жылқының иесі мен боламын, — дейді.

Осы кезде қарақасқа ат мінген орақ қабақты, бұқа мойын, омырауы түйедей батыр шапқан бойы бір өткенде, екі жігітті мұрттай ұшырады. Кері шапқан кезде, Жұмай алдынан шығып тоқтатады. Артынан ере келген он бір жігіт те келіп жетеді.

Бұл атынан жау шошып оянатын Құлжабай батыр еді. Кезінде кездігімен бұлан соғып алғаны туралы ел аузында аңыз бар. Ертеде Қалдығайты өзенінің арнасы үлкен, суы мол, айналасында сансыз сыңсыған тоғайы болыпты. Тоғайда тобырымен бұландар да кездесетін көрінеді. Қалдығайты қалмақ тілінен аударғанда «Бұланды» деген ұғымды білдіреді. Жас кезінде балық аулағанды ұнататын Құлжабай қамыс арасынан шортан шаншып алмақшы болып келе жатқанда, өзеннің арғы бетінде су ішіп тұрған бұланға кезігеді. Қонышынан кездігін алып лақтырғанда, тамағының астына дәл қадалады. Бұланды ауылына арқасына салып апарып, етін көрші-қолаңға таратқан екен.

Жастай балуандығы, мергендігі танылғандықтан, ол Суықбұлақ қасындағы Қарақшытөбе тауының бойында болатын қалмақтармен үлкен ұрысқа арнайы шақыртылады. Қайқы қылышты жайындай жарқылдатып ортаға түскенде, жауды шөптей орып, қырып тастайтын болған. Қарақшылар Құлжабайдың атын естігенде, төбе шаштары тік тұрып, қашуға ыңғай-лана бастайды.

Жұмай: «Құлжабай, тоқта! Мыналар маған жылқы айдасып келе жатқан жолаушылар. Деміңді басып, дамылда», — дегенде, ұрылар қылпақтап, Жұмайдың сөзінің ыңғайына қарай үн-түнсіз бейімделе бастады. Аттан секіріп түскен Құлжабай торсығындағы түнеме қымызды бір жұтқанда, түгел сіміріп тастады. Біраз уақыт жер шұқып бастары салбырап қалған мүсәпір ұрылардың түрлеріне қарап тұрып: «Жұмай, сенің ойыңды мен бойлай алмаймын. Ақылыңды құрықтауға арқаным жетпейді. Қолға түскен қасқырдың қарнын жарып, шегін қадауға орап, талағын тарс айыру ата жолымыз емес пе? «Жауын аяған жаралы болады. Қасқырды баулыған қамауда қалады» демей ме қазақ. Қалмақтар ежелден елді тонап, малды айдап, қатынның ішін жарып, баланың тірсегін кесіп, құлағанды басқа ұрып өлтіретін сілімтіктер емес пе? Арсызды арашалау, арқаға қанжар сұққанмен бірдей. Дұшпаныңды қанатыңның астына алма. Құлақты алдағанмен, көзден жасыра алмайсың. Жолыма тұрып, жанымды жеме. Қазақтың малына шапқанды көрсетейін бұларға!» – деп шүйліккенде, манағы қарқылдап, мазақ етіп тұрған ұрылар: «Аға, араша ете көріңіз!» — деп Жұмайдың артына тығылыпты. Сонда Жұмай Құлжабайға «Қарсы тұрар қылышты емес, жоқтық қысқан қайыршыларға қолыңды былғап қайтесің», – деп тоқтатыпты.

Ұрыларға екі жылқы беріп: «Сіздерді осы қылмысқа жіберген қожайыңдарыңа айта барыңдар. Арам ас ішке тұрмайды. Арын төгіп, бай боламын демесін. Ұры жиып, ел боламын демесін. Домалақ баста ақыл болмаса, елін аздырады. Ұрпағын ойласа, ұрлығын қойсын», – деп айтқан екен.

Жұмайдың сабырлы мінезі мен мамықтай жұмсақ тапқыр сөзі, шексіз жомарттығы талай жанның жүрегін толқытып, сезімін тербеген. Жылдар зымырып өткен сайын екі ғасырдан асқан бұрынғы кездің оқиғасы кейінгі ұрпаққа жетпей үзіліп қалған. Өткеннен өнеге алып, болашаққа жол салу – игілікті іс. Кеудесінде иман жарығы бар азамат еш нәрсеге мұқал-майды. Жақсылық жасау – Алла аманатын орындағанмен бірдей. Барлық істің ізгілігі адал ниеттен басталады. Нарөлген ма-ңындағы Жібекжаға шабындық жазығын аралап келе жатырмын. Етек жақтағы өркеш шағылға қарап «Тағы не жасырғаның бар?» деп іштей тіл қаттым. Шағыл құмын жел сыбызғысымен көтеріп:

«Қазып алшы қазынамды жасырған,

Қойнауымның топырағы алтыннан.

Қалып қойған тағасында тұлпардың,

Хаты жатыр ерліктердің жыртылған» — дей келе, әуен ырғағын бәсеңдетіп «Көргің келсе, қаз, тапқың келсе, ізде» деп құлағыма сыбырлағандай болды.

Мәулен САЛАХАДЕН,

Қаратөбе колледжінің директоры

Халқымыздың саятшылық өнеріне байланысты туындаған көптеген атаулар, сөз тіркестері бүгінде ауыспалы мағынасында еркін қолданыста жүр. Мағынасы айқын болғанымен, ол сөздердің бәрінің бірдей шығу төркінін бүгінгі ұрпақ біле бермеуі мүмкін.

«Саятшылықтың, әсіресе, қазақ халқының тарихында, мәдени дамуында маңызы зор болғаны белгілі. Қазақ тілінде осы саятшылыққа байланысты туған мың жарымдай сөз бар, олар қазір де небір тарихи жазбаларда, көркем әдебиетте кеңінен қолданылады» депті академик Әлкей Марғұлан Ж. Бабалықұлы және А. Тұрдыбаеав құрастырған «Саят» кітабына жазған алғысөзінде. Кез келгеннің қолына түсе бермейтін сол кітапта жазылған ұғымдардың кейбірін жас ұрпақтың танымын арттыру мақсатында қаз қалпында газет бетіне басқанды жөн санадық. Осы орайда бүгінде жиі айтылатын «тегеурінді», «жер соғып қалу» секілді сөз бен сөз тіркесінің түп төркініне қатысты деректер көзі қарақты оқырманның қызығушылығын туғызары даусыз.

Жер соғу. Өте айлалы, әдісқой бүркіт болмаса, керген (түлкінің төніп келген бүркітке көрсеткен қарсылық айласын құсбегілер «керу» деп атайды) түлкіні ала қою оңайға түспейді. Өйткені жоғарылап барып, қайта шүйілген құстың екпіні өте қатты болады да, жерге жақындап қалғанда, өзін тежеу мүмкіндігі де азая түседі. Қыранның екпінін мұқият байқап, көріп тұрған түлкі бүркіт аяғы өзіне тие бергенде, ыршып кетеді де, қыран өз екпінімен барып жерге, тасқа, ағашқа соғылады.

Егер құс жерге қатты соғылса, мертігеді, өледі. Керген түлкінің айласынан болған осы сәтсіздікті құсбегілер «жер соғу, жер сотыру» деп атайды. Жер соғып қалу көбінесе әдіс-айласы аз, әлсіз бүркітте немесе табиғи тәрбие көрмеген қолбала бүркітте көбірек кезігеді.

Түз, қол бала. Қолда отырған қыран балапан күнінде ұядан алынып қолда жетілдірілсе, оны «қол бала» бүркіт атайды да, тор мен тұзақ және басқа жолдармен түзден қолға түскендерін түз бүркіті атайды (ертеде туыстық жақындығы жоқ жетім қызды асырап, тәрбиелеп өсірген, әр түрлі үй жұмысына пайдаланған. Оны да қолбала атаған).

Тегеурін. Құс аяғының өкше саусағы тегеурін деп аталады. Адамның бас бармағы сияқты саусақтарының ішіндегі ең әлдісі. Қырандар аңды тегеурін күшімен ұстайды немесе тегеуріні арқылы теуіп жібереді. Іліп алатын қырандардың (бүркіт, қаршыға, тұйғын, қырғи) аңға түскен сәттегі ең алдымен тез қадалатын тұяғы да – тегеурін. Ал теуіп алатын қы-рандардың (лашын, сұңқар, ителгі, тұрымтай) аңды, құсты тебетін аяғы да тегеурін.

Аран, арандату ұғымдары да қазіргі ақпарат құралдары арқылы көпшілікке етене таныс. Бұл сөздің де шығу төркіні аңшылықпен байланысты екенін Әбіш Кекілбаевтың «Үркер» романын оқыған жан оңай аңғарады. Аталмыш романда Әбілқайыр ханның нөкерлерімен бірге саят құрып, құландарды арандатып аулайтыны бүге-шігесіне дейін баяндалған. Ондағы «… хайуандар бұлтаруды білмей, аузын ашқан аран орға опыр-топыр секіріп, нарқамыс істіктерге қарналып өледі» деген жолдардан-ақ, аран деп аңдарды қуалап әкеліп, құлатып аулайтын арнайы қазылған орды айтатынын ұғу қиын емес. Дәл осы шығармада Махамбет ақын өлеңіндегі «Бұзбай құлан пісірмей» деген тіркестің мағынасы да ашылған. Яғни құланды бұзып, жіліктемей, тұтастай пісіру «технологиясы» қызықты суреттеледі.

«Манағы аран ішінен сүйреп шығарылған қисапсыз құланның көпшілігі түйе-түйе қып ауылға артылып жіберілді. Қалғандарын қасапшы жігіттер бесін ауа осы мортығы, ебелегі көп қара жонға келген соң терілерін сыпырып, ішек қарындарын аударып тастап, жіліктеп бұзып, әлекке түсіп жатпай-ақ, шіліктің сабау бұтақтарымен қайтадан бүрген-ді. Қаз-қатар жарыстырып төрткіл шұңқырлар қазылған-ды. Сол шұңқырларға әлгі бүрілген құландар салынған-ды. Үстін топырақпен мықтап тұрып көмген-ді. Көмбенің бетіне тау-тау қып отын үйіліп, алаулатып от жағылған-ды. Манадан бері Итжеместің көзін арбап тұрған әзәзіл оттар солар-ды. Ал оның бойын балбыратып, әкетіп бара жатқан әдемі иістің көктен де, оттан да емес, кәдімгі қара жердің өзінен шығып жатқандай боп көрінгені де сондықтан-ды. Лапылдаған алаудың жалыны басылды. Орнында жайнаған қызыл шоқ қалды. Ол бірте-бірте қоламтаға айналды. Қоламта бозара-бозара күлге айналды. Күлді жігіттер аулағырақ күреп тастады. Соның өзінде оттың орны қол апартпай өртеніп тұрды. Топырақтың бетінің қызуы басыла шұңқыр аршылды. Қарулы жігіттер оған қарамастан, ақ тер көк тер боп көмбені аршып бақты. Бір уақыттарда барып буы бұрқырап көмбе де көрінді. Оны киіз қолғап киген жігіттер жер астынан суырып алып, анадай жердегі алаңқай көгалдың үстіне апарды. Бұтамен бүрген көмбе жарылды. Қыныңнан сапыңды суыр да таласа-тармаса жайғасып жатқан жұртпен бірге қатарласып отыра кет».

Міне, бұзбай құлан пісірудің жазушы баяндаған реті осындай.

Нұртас НАБИОЛЛАҰЛЫ,

«Орал өңірі»

Қаратөбе ауданы, Егіндікөл ауылынан жиырма шақырымдай қашықта Тұрғанбай елді мекені орналасқан. Ал Тұрғанбайдан оңтүстік-шығыс бетке қарай төрт-бес шақырымдық жерде Жарман мешіті аталатын орын бар. Жергілікті халық бұл орынды киелі санайды.

Осынау маңайға қатысты қызықты оқиғалар республикаға танымал жерлес жазушы Құрманғазы Қараманұлының кітабында көркем шығарма түрінде өрілген. Ал аталған елді мекенге аты берілген Тұрғанбай қарттың немересі, жергілікті өлкетанушы Әзербай Кенжеғалиевтің балалық шағы осы жерде өткен. Ол өз еңбектерінде Жарман қазірет, оның мешіті және аталас ағайындарының тарихы туралы кеңінен қалам сілтеп келеді. Жарман ата Ақсары ысықтың Қоскелді бөлімінен тарайды, Әзербай ағай – оның аталас туысы.

1891 жылы осы өңірде дүниеге келген Науқан есімді молданың жазушы Құрманғазы Қараманұлы магнитофон кассетасына жазып алған әңгімесінде Жарман мешіті туралы айтылған. Аталмыш сұхбат «Орал өңірі» газетінің 2015 жылғы №4 және №18 сандарында жарияланған еді.

— Құлақшиде құлаған мешіттің орны бар. Ол біздің мешіт, Жарман-Жармұхамед қазіреттің мешіті. Жармұхамед деген менің тумам. Үлкен оқымысты, ғалым кісі. Мешітін 1928 жылы үкімет адамдары бұзды ғой. Ол жерде үлкен шәр болған. Менің мекенім сонда, Қалдығайты өзенінің бойындағы Құлақши деген жерде еді, — дейтін онда Науқан ата.

Анабір жылдары Жарман қазірет мешітінің орнына оның ұрпақтары келіп, ата рухына тағзым етіп, көрнекті белгі орнатыпты.

— Қазірет мешітінің орнына белгі ретінде қойылған әр тастың салмағы 2,5 тонна шамасында. Тас белгідегі жазуды жұмыстан кейінгі уақытымды пайдаланып, үш аптаның ішінде өз қолыммен жазып шықтым, рамазан айында дайын болды. Белгіні орнатқан соң сол кезде Жігерлен ауылында тұрған Қанат Тоғайбайұлының үйінде садақа бердік. Бізге белгі орнату туралы ой келіп, қазіреттің Сайфолла есімді шөбересі мешіт орнын іздеп барғанда, жол көрсетуші Қанат болатын. Сайфолла Жігерленге жетіп, жөн білетін кісілердің нұсқауымен Қанатқа жолығады. Қанат «Күткен қонағым сіз болдыңыз, негізі бүгін жол жүруім керек еді, түсіме бір қарт кісі еніп, қонақ қарсылауым керек екенін айтты» — депті. Қазіреттің бірінші әйелі қайтқасын, екінші рет үйленсе керек. Екінші әйелінің есімі – Жамал. Одан 1928 жылғы Ысқақ есімді ұлы болады. Ол 2013 жылы дүние салды. Жарман қазірет атамыз ұжымдастыру болып, туған жерден көшкенде ұлы Ысқақ емшектегі бала екен. Қазірет сол көшкеннен Сегізсайдың үстімен, Електен өтіп, Башқұртстанға дейін барады. Бүгінде Ақсай қаласында тұратын, тоқсан жасқа аяқ басқан ысық Мүтиғолла есімді атай сол бетте қазіретпен жүздескен, бала күнінде оның қолынан ет асаған. Ол Жарман ата мешітінің орнына белгі қойған кезімізде ұлғайған жасына қарамастан, қазіреттің туған жерін көруге арнайы келді. Жарман ата ҰОС жылдарына таман елге қарай жылжып, Орынбор облысының Сухоречка деген жеріне келіп тұрақтайды. Сонда жерленген. Атаның жатқан жеріне аяқтай барып, арнайы зиярат еттім. Жарман атаның пері оқытқаны айтылады. Оның Нәпиза деген қызынан Алтынай деген жиені болады. Мен Алтынайдың ұлымын. Жарман атаның Нәпизадан кіші қызы жуырда қайтыс болды. Қазіреттің немере-шөбере, жиендері бар, бір-бірімізбен араласып тұрамыз. Әжелеріміздің айтуынша, Жарман атаның кітаптары мешіт аума-ғында, бес метрдей тереңдікке көмілген. Жарман атадан «Мешітке көмілген заттарыңызды біреулер қазып алып кетпей ме?» дегенде, «Оны ешкім ала алмайды, өзінің қараушылары бар» деген екен.

Бұл әңгімені баяндаушы қазіреттің Жеткін есімді жиеншары. Бүгінде Жеткін Ермұқанов Ақсай қаласы әкімінің орынбасары болып қызмет етеді.

Мен, осы мақаланың авторы Жеткін ағаймен бірге Жарман қазіреттің Ақсай қаласында тұратын немересі — Серік Ысқақұлының үйінде болдым. Онда қазіреттің Құраны мен қолжазбалары сақталған екен. Араб қарпіндегі елу беттей қолжазбаны суретке түсіріп алдым. Құран кітабының алғашқы беттеріндегі таза, ақ парақтарда 14 бет қолжазба бар. Мұның сыртында Құран беттеріндегі негізгі мәтіннің шет жағындағы бос орындарда араб қарпіндегі қолжазбалар кездеседі.

Атақты ғалым, филология ғылымдарының кандидаты, Р. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының ғылыми қызметкері Ғалия Қамбарбековаға Facebook әлеуметтік желісі арқылы хабарласып, аталмыш қолжазбаның кейбір парақтарын оқып беруін өтінген едім. Ол кісіден төмендегідей жауап келді.

Бірнеше парақ Құран-Кәрімнің беттері екен, литографиялық басылым. Сыртқы мұқабасын суретке түсірген кітап Құран-Кәрім. Ал кәдімгі дәптер бетіне жазылған дүниенің тілі түрікше, яғни ескі қазақша десек те болады. Онда Құран-Кәрімнің ішінде кездесетін кейбір сүрелер мен аяттардың қалай аударылғанына өзінше түсінік беріп, оларды қалай оқу керектігін жазып отырғаны белгілі болды. Ол дегеніміз ақсақал арабшаны өте жақсы білген (әрине, егер жазу ақсақалдікі болса) және тек біліп қана қоймай, Құран- Кәрімнің тәпсірімен жақсы таныс болған. Және сол тәпсірлер мен Құранның аудармаларын оқи отырып, өзінше түсінгендерін бөлек дәптерге жазып отырған. Шәкірттерге түсіндіруге ыңғайлы болсын деп жазған болуы мүмкін деп шамалаймын. Маған жіберген екі түрлі еңбек болды. 1-Құран-Кәрім бірнеше парақ және сыртқы мұқабасы. 2-ақсақалдың дәптері, оның өзі екі түрлі дәптер екен. Алайда екеуінің де мағынасы бір. Құранның өз мәтіні ғана бар. Алайда тәпсірі жиектерге кейіннен сиямен және қарындашпен жазылған. Профессионалды тұрғыдан тәпсір болмаған соң, бұл еңбекті Құранның тәпсірі деп атай алмадым. Әрине, егер бұл жиектерге жазылған жазулар ақсақалдікі болса және ол анықталса, онда ақсақалдың Құранға жазған тәпсірі деуге болады. Бірақ мендегі бір парақта жиектерге жазылған жазу көп, екінші бетте аз, үшінші бетте ешқандай жазу болмауы да мүмкін. Сондықтан бүкіл парақтарын көрмей тәпсір деп толық айтуға болмайды. Құран екендігіне күмән жоқ және оның литографиядан жарық көрген жылы 1295 (Хижра жыл санауымен. — автор) деп тұр. Құран-Кәрім хазіреті Османның Құранының негізінде жарық көрген, тәпсірі мен оқылуына қарай белгілер қойылған деп алғашқы бетінде жазылған. Алайда тәпсірін көрмеген соң ештеңе дей алмаймын. Сыртқы безендірілуіне қарағанда, Қазанда басылып шыққан Құранға ұқсайды. Құранды оқыған адамдар алғашқы бос парақтарға және соңындағы бос парақтарға түрлі жазулар жазып қалдыратын болған. Алайда ол сөздердің мәні кітаптың негізгі мазмұнынан басым емес. Яғни кімдердің кітабы болды, кімнің қолында болған кітап деген тұрғыдан ғана маңызды. Құран кітабының алдыңғы және соңғы бос парақтарына жазған жазуларда ерекше бір көзге түсетіндей ештеңе жоқ. Ал дәптерлерді арнайы бір адамға беріп аудартып, ішкі мағынасын ашуыңа болады. Дәптер парақтарының бірінде адам қай жылы қайтыс болса, оның жайы не болады дегенді Құран аяттарымен түсіндірген. Әри-не, бұл тек бір парағы. Басқа парақтарды да көру керек. Басқа парақтарда басқа тақырып болуы мүмкін. Менің түсінгенім, жылмен санағанда 84 жас, әр жасты 9 аймен есептегенде 97 жас, және бәрі бәлен ай депті. Фото анық емес, үлкейтіп оқиын десем, әріптер одан сайын бұлдырайды.

Ғалымның осы жазбасына қарап, Жарман қазіреттің ұстаған Құран кітабы мен жазған дәптерлері арнайы зерттеуді талап ететінін ұғуға болады.

Қазірет ұрпақтарына оның мешітінің орнын көрсетуде қолұшын созған Қанат Тоғайбайұлымен арнайы жолықтық.

— Бұрын Жарман қазірет жайында ештеңе білмейтін едім. Бір күні түсімде бұзылып, жарлары қалған ғимарат көрдім. Біреу «Жарман, Жарман» дейді екен. Оянғасын әкемнен: «Папа, осы жарман деген не зат?» деп сұрадым. «Ие, ол Қалдығайты суының арғы бетіндегі мешіт орнының атауы ғой» — деді әкем. Біраздан кейін атқа мініп, судан өтіп, Жарман қазірет мешітінің орнын арнайы барып көріп келдім. Одан кейін тағы түс көрдім. Екі қарт кісі келіп тұр екен. Біреуі шағындау келген, үстіне тізеден келетін жасыл түсті қысқа шапан киген. Шапанының өңірі алтын түспен әдемі түрде өрнектелген. Сол кісі маған: «Жарманнан келдік» деп қылыш ұсынып тұр екен. Қылышты қолыма алып қарасам, жалпақ жағына арабша жазулар бедерленіпті… Бірде аудан орталығына жол жүретін болып ұйқыға ертерек жаттым. Таңда оянсам, арқама шөп қадалып тұрғандай бірдеңе батып тұр. Анама көрсетіп едім, «Ештеңе жоқ» — деді. Содан жолға шықтым. Егіндікөл жақтан ішінде бос орын бар бір мәшине келе жатты. Қол көтеріп едім, тоқтамады. Одан кейін «Жедел жәрдемнің» уазигі де кідірмей өте шықты. Таңда ұйқылы-ояу жатқанымда, түсімде біреу: «Келеді, саған келеді» деп еді. Түс көріне береді ғой деп оған мән бермегенмін. Амал жоқ, көліктің реті шықпағасын үйде болдым. Түске таман үйдегілер сені бір кісі іздеп келіп тұр деді. Шықсам, бейтаныс ағай тұр. Жарман қазіреттің ұрпағы Сайфолла есімді кісі екен. Әуелі Егіндікөлде тұратын Қайыррахман атаға барған екен, ол кісі «Жігерлендегі Қанатқа барыңдар, мешіт орнын сол көрсетеді» — депті. Сөй-тіп, жол бастаушы болып Жарман мешітке барып келдім. Бір қызығы, сол күні түс қайта сағат үштің шамасында аяқ астынан Қаратөбеге баратын көлік табыла кетті. Аудан орталығындағы шаруаларым да оңай үйлесіп, кідірмей кешкі сағат сегіздерде ауылға қайтып келдім. Үлкендердің айтуынша, Жарман қазірет Құлақшидегі алпыс үйді қамқорлаған екен. Мұқтаждық туындағанда, Шыңғырлаудың базарына ұшып барып келген деген әңгіме айтылады. Әкем Тоғайбай 1935 жылы туған. Бала күнінен дін жолына бейім болыпты. 15 жасына дейін Смағұл деген қарттан діни бағытта аздап сабақ алып жүріпті. Соны байқап қалса керек, бір күні өзімен қатарлас қалжыңбас бозбалалар әкемді жабылып жығып, күштеп аузына темекі қыстырады. Әкем содан кейін Смағұл қартқа барғанда: «Жарайды, балам, сен енді бұл жолға алаңдамай-ақ қой» — депті. Сол Смағұл қарт па, әлде басқа оқымысты адам ба екен, анығын білмеймін, әкеме: «Қара судың ұйығанын көрерсің, сол суды қорықпай іш» — деген екен. Әкем жұпынылау тірлік кешіп, сиыр бағып жүрген кезінде жаз мезгілінде ертемен малға тұрып, қолын жуайын десе, құмандағы су ақпайды. Қара су қоюланып тұр екен. Үлкен кісінің айтқаны есіне түскен әкем суды ішіп алады. «Содан кейін жұмысым жүріп, алдыма мал бітті, шаруам алға басып, қатарға қосылдым» — дейтін әкем. Руымыз – Алаша. Алашаның ішінде Сарысы, оның ішінде Тілемістен тараймыз, — дейді Қанат Тоғайбайұлы.

2016 жылдың сәуір айында табиғат аясында демалып жүргенімде, Жарман қазірет мешітінің орнын көрудің сәті түсті. Ол жерге Қалдығайты өзенінің Тұрғанбай елді мекенінің тұсындағы екі тармағынан қайық арқылы өтіп бардық. Мешіт жарының бір бөлігі құламаған күйі әлі күнге сақталыпты. Айналасында ұзын әрі енді болып келетін үлкен орлардың орны анық аңғарылады. Мешіттің батыс іргесіне таяу орналасқан, төмпешіктері тегістелуге айналған ескі қорым бар екен. Қорымның солтүстік шетінде жалғыз ғана құлпытас сақталған. Онда кирил қарпімен алаша Шотқара руының адамы жерленгені жазылыпты.

Мақаланы жазу барысында бала күнінде қазақтың дәстүрімен Жарман қазіреттің қолынан ет асаған Мүтиғолла қартпен жолығудың да сәті түсті. Ол Ақсай қаласында тұрады. Бүгінде жасы тоқсаннан асқан Мүтиғолла атай бес уақыт намазы мен оразасын қаза қылмайтын жан екен. Ол Жарман қазіретті былайша еске алады:

— Жарман қазіретті көрген кезде мен бала едім. Ол орта бойлы, жауырынды, жарасымды етіп қойған сақал-мұрты бурыл тартқан, жүзі шырайлы, не айтса да орта дауыспен нағыз саңырау естімегенімен, құлағының тосаңдығы бар адам ұққандай етіп анық сөйлейтін жан еді. Башқұртстанда аралары жеті-сегіз, он шақырымдай болатын ауыл көп қой. Бір ағып жатқан су болса, соның арғы бетінде бір ауыл, бергі бетінде бір ауыл отырады. Жарман қазірет пен менің әкем бір ауылда тұрған жоқ. «Екі қошқардың басы бір қазанға сыймайды» демекші, екі қазірет бір ауылда тұрғандарын қолай көрмеді ме екен. Бірақ араларында ондай араз-ашулары жоқ еді. Олар бірін-бірі жұма сайын болмағанымен, айына бір рет көрмей тұрмайды. Жарман ата менің Құран оқығаныма кереметтей риза болатын. Бірде сол үшін шиланын ашып, жиырма тиын ақша берді. Содан кейін оның келе жатқанын көрсем, қолыма Құран ұстап отыра қалатынды шығардым. Ол кісі де: «Ә, Құран оқып отыр екен» — деп шиланынан он бес-жиырма тиын алып, маған ұсынатын. Менің аяғым ақсақ, ат туару, суару, жегу секілді жұмыстарға жарамаймын. Әкем сол себепті қасына көбіне менен үш жас үлкен ағамды алып жүретін. Жарман қазірет пен әкемнің асықпай, жайлана отырып ішкен шайлары шамамен екі сағаттай уақытқа созылар еді. Ол күндегі әйелдер де шай құюға ерінбейді ғой. Әдетте екеуінің қолында да арабша жазылған бір-бір кітаптан болады. Бірі сұрайды, екіншісі тыңдап, жауап береді. Сөйтіп, алма-кезек сұрақ-жауап біразға созылады. Сонда шынымен білмей сұрай ма, әлде бір-бірінің білімін шыңдаңқырап алайын дей ме екен, кім білсін. Ол кезде біз мән бермейміз, нанға май жағып берсе жеп алып, жайымызға кететінбіз. Бірде әкеме ілесіп, Жарман атаның үйіне бардым. Шай ішілгесін әкем маған: «Сен осында бол, мен бір жерге барып келейін» — деп кетіп қалды. Бірақ қонып келетінін айтпады. Содан мен Жарман атаның қойнында жаттым. Әкем ертеңіне түс қайтқасын келді. Мен ол кезде жас баламын ғой, біртүрлі әкемді сағыныңқырап қалғандай жылағым келді. Бірақ әйтеуір тамағым тоқ болғасын, сыр бере қоймадым. Әкем қайтып келгенде, қазіреттің үйіне тағы бір кісі келе қалды. Содан қой сойылған жоқ, бірақ ет асылды. Сол жолы Жарман ата маған өз қолынан ет асатқаны есімде. Соның артынан Жарман ата біздің ауылға келді. Онда әкем үйде жоқ еді. Қазірет бесін намазын оқып алып, шай ішті. Ол самаурыннан тамыздырмай, қызыл шайды ақ құманның өзінен ғана ішетін. Екі-үш аяқ ішілген сайын құманға су құйып, бір шөкіп шай үстеп әзірлеп отырады. Әкем де шайдан үлесін жібермеуші еді, бірақ тап Жарман атадай қызартып ішпейтін. Жарман атаның жуан сұр биесі болды. Сол биесімен башқұрттарға бақшалық жерін жыртуға жалданады. Сондайда қасында башқұрттың бір шалы: «Қазірет, қазірет, тереңірек, тереңірек» деп жүргенін көрдім. Түренді тереңірек жібер дегені ғой. Сонда Жарман қазіреттің өзі де шаршамайды, жалғыз аты да терлемейтін. Әкемізде де жалғыз ат болды. Бірақ ол біреумен бірігіп, атты қосарлап жалданатын. Аттар соның өзінде болдырып жатады. Бір күні әкем: «Өнебойына Қамидолланы ілестіріп, сені тастап кетіп жүрмін, жүр, атаңа барып сәлем беріп қайтайық,» — деді. Содан он-он екі шақырым жердегі Жарман қазіреттің ауылына келдік. Жатарда майын бетіне шылқытып, дырау табақ қылып, сөктен төп пісірді. Әлгіден жеп алып, ұйқыға жаттық.

– Қарағым, Құрбанғали, осы жерге қазық қағамыз, соның топырағы шықпайды, сол топырақ қайда кетеді? – деді Жарман ата әкеме.

— Ой, Жареке-ай, соны білмей сұрайсың ба? – деді әкем.

— Әрине, білмеймін ғой, білсем сұраймын ба, — дейді Жарман ата.

Сонда әкемнің берген жауабы:

— Жерге қазық қаққанда топырағы шықпайтыны туралы ібіліс пайғамбардан келіп сұрапты дейді. Пайғамбар айтыпты:

— Бір үйге қонақ келсе, қонаққа үй иесі бола тұрып барын бермесе, әлгі топырақ үй иесінің көзіне құйылады. Үй иесі барын беріп, қонағы риза болмаса, топырақ қонақтың көзіне құйылады. Үй иесі барын беріп, қонақ та риза болса, ібіліс, топырақ сенің көзіңе құйылады.

— Ә-ә-ә-ә, — деді Жарман ата дауысын созыңқырап. Қос қазірет әңгімелерін жалғастыра берді.

Мен ұйықтап қалдым. Ертеңіне Жарман қазірет: «Қарағым, Құрбанғали, бір-екі сағат кідір. Жеңгең түндегі сөзіңнен «Көзіме қиқым түседі» деп бүркеніп жатты» — деді. Кешікпей сақтаулы тұрған бір жуан қазы қазанға салынды. Сүр болғанмен, жылдам піседі ғой, ақыры ол қонағасыны да жеп аттандық. Қазірет қазының барын біледі де, асқызуға тікелей айтып араласпай, кемпірі түсінсін деп тұспалдап жеткізгені екен. Әкем соғыстан асқазаны аурулы болып оралды. Бір күні қайдан естігенін білмеймін, «Жарман аталарың марқұм болыпты» — деді. Жағдайымыз нашарлау еді. Шешем барлы-жоқты ұннан шелпек пісіріп, әкеміз Құран оқып, бетімізді сипадық. Жарман қазіреттің зиратына үш рет бардым. Орынбор облысындағы Сухоречка деген мекенде орналасқан. Қасында құдық, малдың қорасы бар екен. Онда барғанымызда, қазіреттің әйелі жағынан бір жақындарының үйінен дәм таттық. Олардан «Атаны мал қораның қасына қойғандарың не?» деп сұрап едім, «Әуелде бұл маң дала болды, колхоз бірнеше жерден құдық қазып еді, ешбірінен су шықпай қойды. Ақыры, Жарман ата зиратына жақын жерден қазылған құдықтан су шығып, қасына мал қора салынды» — деді.

Мүтиғолла қарттың Жарман қазірет туралы естелігі осындай. Оның әкесінен естуі бойынша, Жарман ата діни білімді Уфадан алса керек. Бір таңғаларлығы, Ресей жеріне өткен соң қазіреттерді ешкім қудалап, соңынан түспеген. Мүтиғолла қарттың әкесі Құрбанғали қазірет Қаратөбе ауданының Шөптікөл ауылына жақын маңдағы Шым деген ойпатта мешіт ұстаған. Шымның бойы олардың арғы аталарынан бері еншіге тиген жерлері екен. Қазірет Құрбанғали Қуанышқалиұлы Оралдың түрмесінен (Қырықтұрба) босағасын, оған сол кездегі Орал облысының топырағын бес жылға дейін басуға рұқсат етілмеген. Сол себепті ол 1928 жылдың күзінде отбасы мен мал-мүлкін алып, Башқұртстан жеріне көшкен. Батыс Алашорда үкіметінің рухани көсемі — Қуанай қазіретпен бірге түрмеге қамалған Құрбанғали қазіреттің өмірі де өз алдына үлкен тақырып.

Нұртас НАБИОЛЛАҰЛЫ,

«Орал өңірі»

Құран-Кәрімде ғарыш саласына қатысты біраз мәлімет қамтылғанын ғалымдар мойындап отыр. Ежелден көк жүзіне  көз тіккен адамзат баласы бүгінде жаңа технология арқылы шексіз кеңістіктегі сансыз галактиканы анықтауда. Сөйтсе де, жерден бар болғаны 356 400 шақырым қашықтықтықта орналасқан Ай құпиясына әлі толығымен бойлай қойған жоқ.

1961 жылы қазақ даласындағы Байқоңыр ғарыш алаңынан Юрий Гагарин алғаш рет ғарышқа ұшты. Бұл, сөз жоқ, адамзат үшін ғаламат жетістік болып саналды. Қазақ ұлтынан Тоқтар Әубәкіров тұңғыш ғарышкер атанса, Талғат Мұсабаев ашық ғарышта бір айдың ішінде 30 сағат 8 минут болып, Гиннестің үздік табыстар кітабына енді. Былтыр үшінші болып аттанған қазақ перзенті Айдын Айымбетовтің ғарышқа сапары сәтті аяқталып, жерге аман-есен оралғанына баршамыз куәміз.

Құранда: «Ей, жын және адамзат жұртшылығы! Жер мен көктің шекарасынан өтіп кетуге күштерің жетсе, өтіп кетіңдер. Өтіп кете алмайсыңдар, бірақ ерекше бір қуатпен болмаса» деп (55-сүре, 33-аят) айтылады. Белгілі дінтанушы, ақын Ғазез Ақытұлы «Құран-Кәрімдегі ғылыми негіздер» атты кітабында осы аят арқылы Алла Тағаланың  ғылым мен техника күшін меңзегенін айтады.

Ғарыш кеңістігінде Талғат Мұсабаевқа зымыраннан шығуға тура келген. Сол сәтте зымыранға бекітілген құрылғыдан ажырап, қатерлі кеңістікке «жұтылып» бара жатқанда, өзін әп-сәтте ғарыш кемесіне қайтарған тылсымға қайран қалған. Артынан  ол: «Бірінші ұшқанда атеистік ұстанымыма селкеу түсті, екіншісінде Алла Тағаланың бар екеніне кәміл сендім», – деп баяндайды.

1969 жылы 21 шілдеде NASA ұшырған «Аполлон-11» ғарыш кемесі Айға қонды. Нил Армстронг пен Эдвин Олдрин Ай бетінде екі сағат жарым уақыт болып, қажетті материалдар жинап қайтты. Одан кейін ғылыми зерттеу мақсатында жасанды жер серіктері ұшырылғанымен, ешқандай адамзат өкілі аяқ басқан жоқ. Тіпті НАСА-ның да ұмтылыс танытпағаны бәрін таңғалдырып отыр. АҚШ-тың ұлттық ғарыштық зерттеу орталығы көптеген құпия деректі әлі жарыққа шығарған жоқ. Зерттеуші-ғарышкерлер оралған соң НАСА-ның мұқият «сүзгісінен» өткен. Сеанс әсерінен көбі көрген, білгендерін есіне түсіре алмаған немесе айтуға тырыспаған. Дегенмен НАСА-ның бұрынғы директоры Кристофер Краф ғарышкерлермен тікелей байланыста болғанда жазылған диалогты жариялады. Онда Айға қонғанда, бөгде ғаламшарлықтардың бақылап тұрғаны мәлім болды.

Бүгінге дейін жер серігі туралы мыңдаған кітап жазылды. 150 мыңнан астам сурет түсірілді. Телескоптар арқылы да түрлі тылсымға куә болғанын алға тартқандар бар. Кейбір ғарыш саласының мамандары, уфологтардың елді елең еткізген мәлімдемелері де едәуір.  Бәрін қоса алғанда, Ай бетіндегі кратерлер (жанартаудың ұшар басындағы ойық), бірізді салынған нысандар, құрылыстар, мұнаралар, ұшатын табақшалардың бары анықталған. Сондай-ақ Айдағы пирамида тектес құрылыстар пішімінің Жер және Марс ғаламшарында табылғандарымен ұқсастығы таңғалдыруда. Жер 4,5 миллиард жыл бұрын пайда болса, сол уақыттан 10 миллион жылдан кейін алып метеориттің соқтығысуынан «Ай бөлініп шықты» деп есептелініп келді. Бірақ ғарыштағы зерттеулер нәтижесінде Ай жынысынан жердікінен мүлдем басқа элементтер табылды. Жас жағынан алғанда да, «қарт» болып шықты. Яғни  ғылыми болжам пайда болу уақытын 3,6 млрд.  жылға шегерді. Сондықтан әлі күнге түрлі болжамдар ұсынылуда. Ғалымдардың кейбірі Марс пен Юпитер арасында қазір метеориттер жүзіп жүрген орбита сызығында тағы бір ғаламшардың болғанын, бертін келе «апатқа» ұшырап, бөлшектенгенде, бір кесегін Жер өз осіне тартып алғанын алға тартады. Енді біреулері Айдың титан тәріздес қалың қалқаны барын, ортасы қуыс екенін айтып, Айды тұтасымен жатғаламшарлықтардың арнайы әкелген жасанды жер серігі деп таниды. Жерден салмағы 81 есе, диаметрі төрт есе кіші Айдың күн сәулесі шағылған беті ғана адамзатқа ылғи көрініп, төрттен бір бөлігі күңгірт күйінде қалып отыратыны осы жорамалдарға негіз болуда. Оның үстіне сол тұстан беймәлім нысандардың ұшып шығып жататыны көбін ойландырып отыр. Айдың ішкі қуысында басқа тіршілік иелері ежелден ғұмыр кешетіні, олар озық өркениет иелері ретінде біздің ғаламшар тұрғындарын «бақылауға» алғанын, ғарыш кемелерін жақтыра бермейтіні жө-нінде пікірлер тұжырымдалуда.

Бір ғажабы, Құранда «Толып кемеліне келген Аймен серт, сендер сөзсіз бір қабаттан бір қабатқа аттанасыңдар. Ендеше, иман келтірмейтіндер, оларға не болған?» деген «Иншиқақ» сүресінің 18,19, 20-аяттарының сыры тайға таңба басқандай көзге ұрып тұрған жоқ па,  Иләһи кәламда адамның Айға алғаш сапар шегетіні, бірнеше атмосфера қабатынан өтетіні, сондай-ақ мұсылмандықтан өзге дін өкілдерінің (немесе атеистердің) қуатты технологиямен ақиқатқа куә болатынынан хабар берілген.

Жер бетін 360 уақыт меридианы бөліп жатыр. Олардың аралығында  төрт  минут айырма жатыр. Әр меридиан сызығына сәйкес мешіті бар елдер орналасқан. Ал азан уақыты төрт  минуттан кем болмайды. Сонда жер шарында тәулік бойына азан үзілмейтіні ғылымда дәлелденді. Алла елшісі Мұхаммед (с.ғ.с) азан айтылғанда, аспанда дұға есіктері ашылатынын айтқан. Осы орайда мына әңгімені тілге тиек етсек. Нил Армстронг 1983 жылы Мысырда болған ғылыми конференцияға қатысады. Сол уақытта азаншының дауысы естіледі. Елең еткен ғарышкердің өңі тез өзгеріп, қайдан шыққан әуен екенін қайран қала сұрайды. Конференцияға қатысушылар азан екенін  түсіндіргенде, «Айға алғаш аяқ басқанда, дәл осындай әуенді естідім, сонда бойым шымырлап  қоя бергені есімде», – деп ағынан жарылып, артынан ол Ислам дінін қабылдайды. Армстронг, Олдринг пен Коллинс үшеуі Ай үстінде ашық тұрған үлкен кітапты көрген. Оны суретке түсіріп, әуенді таспаға жазған.

Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с) пұтқа табынушыларға түнде сұқ саусағымен ишара етіп, айды екіге бөліп, Алланың қалауымен мұғжиза жасаған. Олардың талабы бойынша жартысын Әбу Құбайс тауының үстіне, бір бөлігін Құйақан жотасына жақындатады. Меккеліктер бұған сенбей, ертеңіне қалаға кірген сауда керуендеріндегі кірмешілерден сұрайды. Жолда олар да көргеніне куәлік етеді. Алла Тағала бұл оқиғаны «Сағат (уақыт) жақындады және ай жарылды» деген аяттарда баяндайды. Француз ғалымы Поле Айдың екіге бөлінгенін ғылыми түрде дәлелдеген.

Жердегі тіршілікке Айдың ықпалы зор. Біздің ғаламшар алғашында өз осінен ауытқи бұлғақтап тұрған. Күн жарығы бар болғаны сегіз сағатқа созылған. Ай «келгелі» жердің өз осінен айналуы тұрақталып, жылдамдығы баяулаған. Жыл маусымдары қалыпқа түскен. Ай мейлінше жерге жақындағанда, ірі су апаттары тіркеліп отырады. Оның магниттік өрісі адамдарға да әсер ететіні ежелден белгілі. Ай жыл сайын 4 см-ге қашықтауда. Ол ғайып болған жағдайда теңіздер, мұхит-тар буырқана тасиды екен. Құрандағы Йасин сүресінде: «Айдың да тұрақтайтын орнын белгіледік, кәрі құрманың қураған бұтағындай (фазалары ауысуын тұспалдаған) болғанға дейін аспанды кезіп жүреді.  Күннің Айды қуып жетуі (соқтығысуы), түннің күндізді басып озуы мүмкін емес, әрқайсысы өз орбитасында жүзеді де жүреді» деп (39, 40-аяттар) Жермен тығыз байланыс орнатқан ғарыштық дененің кездейсоқ жаратылмағанын дәлелдейді. Қасиетті кітапты тұтастай оқығанда, араб тіліндегі «ай» сөзі 12, «күн» сөзі 365, «күндер-екі күн» сөзі 30 мәрте қайталанатыны да еріксіз таңдандырады.

Нұртай ТЕКЕБАЕВ,

«Орал өңірі»

Сырым батырдың үзеңгісі делінген көне жәдігер табылды.

Орал қаласында тұратын белгілі өлкетанушы, Қазақстанның құрметті журналисі Қайыржан Хасановтың айтуынша, күміс үзеңгіні осы кезге дейін қазіргі таңда Алматы қаласында тұратын Қайыпберген Дүйсенов сақтап келген. Ол Қарақалпақстанда дүниеге келген қазақ. Өзінің сөзіне қарағанда, көне бұйымдарды жинаумен айналысқан. Бірде ол өзбек кейуанадан күміс үзеңгіні сатып алған. Кейуана оны «Ғайып атанікі» деген. Бұл тарихи дерекпен сәйкес келеді. Сырым Датұлының (1742-1802) жерленген орнын анықтау мақсатында, 2007 жылдың мамыр айында БҚО тарих және археология орталығы ғылыми экспедиция ұйымдастырып, соның нәтижесінде батырдың бейіті Өзбекстанның Хорезм облысы Гүрлен ауданы «Ғайып ата» қорымында екені анықталған болатын. Өмірінің соңғы кезеңінде өзбек еліне барған Сырым батырды жергілікті жұрт ғайыптан келген баба, «Ғайып ата» деп атап кеткен. Сондай-ақ дұшпандары оның үзеңгісіне у жағып өлтірген деген әңгіме де бар.

Үзеңгімен бірге күміс шақша да сақталған, әйтсе де оның кімдікі екендігі белгісіз.

Сырым Датұлы атындағы Сырым аудандық тарихи-өлкетану музейінің меңгерушісі Айнагүл Ойшыбаеваның нақтылауынша, Қайыпберген Дүйсенов үзеңгі мен шақшаны сырымдық мұражайға тапсырмақшы.

Оған Сырым Датұлының 275 жылдығына арналған мерейтойлық шараларға шақырту жіберілді. «Үзеңгінің қай ғасырға жататынын сараптама жасап, анықтауға болады», деді А. Ойшыбаева.

Елжан ЕРАЛЫ

Бүкіл әлем көз тіккен «ЭКСПО — 2017» халықаралық көрмесін тамашалау бақыты Бөрлі аудандық мәдениет қызметкерлеріне де бұйырды.

«Орал — Астана» жүрдек пойызының теміржолы бекетіне тоқтауы сол-ақ екен, алдымыздан жүздері күлімдеген жолнұсқаушы қыздарымыз күтіп алып, арнайы дайындалған қонақүйге апарып орналастырды. Олар бізді жолай қаланың көрікті де әсем ғимараттарымен таныстырып отырды.

Ерке Есілдің жағалауында бой көтеріп, еліміздің мақтанышына айналған Астанамыздың тірлігіне етене араласып кетпесек те, демімізді басып алған соң қаланы аралауды бастадық. Алдымен күннің аптап ыстығына қарамастан, кезекте тұрып Бәйтеректің ең биік шыңына шығып, тілек-армандарымызды жолдап, естелік суреттерге түстік. Араға бірнеше сағаттар салып, «Ханшатыр» сауда үйін аралап, қазақы дәстүрді сақтай отырып, көркемделген “Этноауылды” тамашаладық.

Біз Астана қаласында болған үш күннің біреуін «ЭКСПО — 2017» халықаралық мамандандырылған көрмесіне толықтай арнадық. Мұнда алдымен еліміздің «Нұр әлем» павильонын аралап, көрсе көз тоймайтын көркем туындыларына көз жүгірттік. Таңғалдық, тамсандық, риза болдық, мақтандық. Елім деген әрбір перзентке бұл көрме дәл осылай әсер етуі керек шығар.

Дәл осындай әсермен көрмеге жұмылдырылған өзге мемлекеттердің де павильондарын тамашаладық. Әр павильонның өзіндік бір ерекшелігі бар, әсерлері де молынан. Бірінен бірі асып түспесе, кем түспесі анық. Бұл жерде аспан әлемінің таңғажайыптарын бір павильоннан тамашашаласаң, енді бірінен дала қызықтарының шынайы бейнелерін көресің, ал енді бірінен түсіңде де көрмейтін әсерлі дүниелерді тамашалайсың. Тіпті кейбір елдің павильондарын тамашалау барысында сол елдің әндерін де тындап үлгердік. Алатаңмен басталған көрмені қызықтауымыз күн қызарып батқанға дейін жалғасты. Оны біз сөзбен жеткізіп айта алмаспыз. Ең бастысы, дәл осындай қайталанбас сәттердің бақытын сыйлаған Жаратқанға шүкіршілік мың алғысымызды айттық. Астана қаласында елеулі ғимараттарды, яғни сарайлар мен мұражайларды аралап жүріп, орталық мешітке де бас сұғып, дұға жасадық.

Арман қала — Астанада өткізген әр күніміз біз үшін ерекше естелік болып қалары сөзсіз. Ауданымыздың мәдениет қызметкерлері бұл көрмеден үлкен әсер алып қайтты.

Ұлдай ТАҢБАЙҚЫЗЫ,

ақпараттық-полиграфиялық

 жұмысының маманы,

Бөрлі ауданы

Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласының Алаш қозғалысының 100 жылдығымен тұстас жариялануы ұлттық тарихымызды ұрпақ санасында жаңғыртудың шешуші негізіне айналғандай.

Бұл тұрғыда біздің өлкеде бірқатар игі шаралар жүзеге асырылып келеді. Мәселен, 1918-1920 жылдары алашорданың батыс бөлімшелері жұмыс жасаған Жымпиты ауылы мен Семей қаласының арасында «Қазақстан» Ұлттық телеарнасының өңірлік филиалдары арасында ұйымдастырылған «Азаттықты аңсаған Алашорда» атты телекөпірге БҚО әкімінің орынбаса-ры Марат Тоқжанов бастаған өлкетанушы, тарихшы ғалымдар қатысып, олар Абай еліндегі әріптестерімен Алаш қозғалысының қазақ тарихындағы алатын орны, ұлт зиялыларының өмірі мен қоғамдық қызметін дәйекті зерттеу бары-сындағы құнды деректерді ғылыми айналысқа енгізу мәселелері төңірегінде ой бөліскен еді. Осы телекөпір аясында Жымпитыдан Семейге «Алаш жолымен» атты тарихи-танымдық экспедиция ұйымдастырылғанын да білеміз.

Міне, алаш рухын ұлықтаудағы өңірімізде басталған осы игі шаралар одан әрі жалғасын тауып, алдағы уақытта Ақжайық, Жаңақала, Жәнібек аудандары ішкі саясат бөлімдерінің ұйымдастыруымен өткізілгелі отырған аудандық деңгейдегі ғылыми-практикалық конференциялардың жоспарлануы көңіл түкпірінде жүрген ой-пікірімізді көппен бөлісуге қозғау салды. Құптарлық іс.

Ел тәуелсіздігі нығайған сайын тарихи таным жаңа сапаға көтерілді. Елбасы айтқандай, қазақ халқы – өзінің шынайы тарихымен енді қауыша бастаған ұлт. Бүгінде ұлт тарихына бетбұрыс түзеліп, Қазақстан тарихының күрделі мәселелерінің бірі – алаш қозғалысы тарихына әсіресе, Алашорда үкіметінің шығыс және батыс бөлімдері, Әлихан Бөкейханов пен Жаһанша және Халел Досмұхамедовтардың өзара (әлеуметтік, рухани) қарым-қатынасы немесе Алашорданың батыс бөлімі жетекшілерінің сепаратистік іс-қимыл әрекеттері сияқты сауалдарға көзі қарақты ауыл тұрғындарының өзі жауап іздеп отырады. Бұл, әрине, ұлттың тарихи таным деңгейінің өсіп жетілуінің көрінісі. Өйткені тарих дегеніміз – ата-бабалардың өмірбаяны, бастан кешкен оқиғалары мен іс-әрекеттерінің шежіресі. Ал ата-бабаңның басынан өткен қасіретті оқып үйренген сайын, ұлтқа деген жанашырлық сезімің ұлғайып, сүйіспеншілігің арта түседі. Жалпы ғылымда тарихпен тәрбиелеу деген қағида бар. Бұл тарих ғылымының адам баласының бойына отаншылдық, ұлтшылдық сезім қалыптастыра алатын құдіретті күшіне байланысты айтылған тұжырым.

Демек, біз ұлт мүддесіне қызмет етудің феномені – қазақ зиялыларының өнегелі өмірін балабақшадан жоғары оқу орнына дейінгі барлық білім беру ошақтарында отансүйгіш, ұлттық асыл қасиеттерді бойына сіңірген ұлтжанды жас ұрпақ қалыптастырудың, бір сөзбен айтқанда, ұрпақ тәрбиесінің негізгі құралына айналдыра білуіміз қажет. Бұл тұрғыда тарих тағылымын санада жаңғырта отырып, ұрпақтар сабақтастығын қалпына келтіру – өзекті мәселе. Ұрпақтар сабақтастығы ең бірінші кезекте, кешегі «Алаш ұранды ұлт зиялыларының» қазақ мемлекеттігін қалпына келтірудегі тарихи ерен еңбегін бүгінгі тәлім-тәрбие өзегіне айналдыру хақында өрбуі тиіс. Бізге бүгін алаш зиялылары сияқты отаншыл, терең білімді зияткер жастар керек.

Осы орайда ұрпақ тәрбиесіне қазақ арыстарының өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін ғана емес, олардың бір-біріне құрметін, рухани қолдауын шынайы деректер арқылы үлгі ете отырып, қазақ зиялыларына деген ұлтымыздың құрмет сезімін арттыруымыз қажет.

Мысалы, Мағжан Жұмабаев пен Әлкей Марғұлан бастарына қатер төнген кезде бірін-бірі қорғаған.

М. Жұмабаевпен пікірлес адам ретінде қуғын-сүргінге ұшыраған Ә. Марғұланды 1934 жылы қамауға алып, тергеуге алған кезде жан қиналысына шыдамаған Әлкей өзіне қол жұмсап, абырой болғанда, абақтылас серіктерінің көмегімен аман қалады. Ә. Марғұланды жақыннан көрген адамдар оның тамағының сол жағында содан қалған тыртық барын байқайды екен…

Ақырында оған Мағжанмен бірлесіп кеңеске қарсы жасаған қимылын мойындата алмай, 1935 жылы түрмеден босатады.

Екі арыстың арасындағы адал достықтың шынайы көрінісі туралы деректер көп жайды аңғартады. Мәселен, айдауда жүрген Мағжанның соңынан Карелияға кетіп бара жатқан оның жұбайымен Ленинград қаласында кездескен Әлкей Марғұлан аяғындағы жаңа галошын шешіп, Мағжанға беріп жібереді.

Кейін 1938 жылы тергеу үстінде әккі тергеуші М. Жұмабаевтың аузынан шыққан кісілердің тізімін жасапты. «Қайсысы қай жерде жүр», – деп әлгі тізімді қайыра әкеліпті. Сонда Мағжан Ә. Марғұланның тұсына «Өлді» деп белгі соғыпты. Осылай ол досын құтқармақшы болады.

Қазақ даласының жағдайын айтып, 1920 жылы большевиктер көсемі В. И. Ленинмен кездескен қазақтың тұңғыш математигі Әлімхан Ермековтің сол кезеңдегі білім деңгейінің жоғарылығын алаш көсемі Әлихан Бөкейханов: «Апырмай, біздің Әлімханмен сөз жарыстырып, тыңдай алатын орыстан да шыққан жан бар екен-ау», – деп бағалаған еді.

Міне, бұл – ХХ ғасыр басында өмір сүрген қазақ зиялыларының бір-біріне рухани қолдау көрсетіп, құрмет тұтып, өзара қадір- қасиетін асырып отырғандығының дәлелі.

Ал алаш көшбасшысы Ә. Бөкейханов пен ағартушы ақын Ғ. Қараштың өзара құрметі мен сыйластығы туралы қоғам қайраткері С. Сейфуллиннің аумалы-төкпелі заманның шежіресі іспеттес тарихи-мемуарлық еңбегінде былайша сипатталады: «Қарашұлы Омар «Алаш» ұранын жыр қылып, кітап жазып шығарды. Ұмытпасам, кітапшасының аты «Терме» еді», – кітапшасында Әлекеңді мақтайды…

Ақынның:

«Қарсы келді көп кісі,

Пормы киген баршасы

Зиялыдай көрінді,

Алдарында біреу жүр.

Басында бар кепкесі.

Тани кетті ділмарым,

                 «Әлекем ғой анау!» деп,

«Әулет сүйген ерлердің

Дәрежесі сол-ау деп!»

Маңдай алған бағыты,

Ұжымақтың жолында.

«Алаш» сөзі жазулы.

Ұстаған ту бар қолында.

Алғыр студент, гимназист,

Оңы менен солында.

Жарқылдатып кеткенін

Қарай қалдық соңында» – деген өлеңінде Әлихан Бөкейхановтың тұлғалық бейнесі сомдалады.

Қазақ даналарының өзара құрметін, рухани сыйластықтарын Ғұмар Қараштың кіші ұлының есімін Әлихан деп атауынан да анық көреміз. Сол Әлихан Ғұмарұлы соғысқа дейінгі жылдары дойбы ойыны бойынша Қазақстан чемпионы болады. Алайда 21 жасар Әлихан Ұлы Отан соғысында хабар-ошарсыз кетеді.

Біздің мұндағы айтпағымыз, ұлт зиялылары туралы осындай деректер арқылы ұлт мүддесі үшін саяси күрес аренасына шыққан қазақ саяси тобының арасындағы рухани байланыстың күшейіп, олардың бір-бірін өзара қадірлеп отырғанын насихаттау арқылы бүгінгі жас ұрпақтың ұлт жанашырларына құрмет сезімін күшейту қажет.

Бұл жерде мына мәселені ашық айту керек. Ә. Бөкейханов бастаған алаштық топқа шабуылға көшкен Кеңестік билік большевиктік платформаны алғашқы қабылдаған С. Сейфуллин, С. Меңдешов, Т. Рысқұлов сияқты беделді топтың қызметін пайдаланды. Олар қазақ зиялыларының саяси күш біріктіруінен қауіптенді. Сөйтіп, 1925 жылы қазақ даласына Голощекиннің келуімен байланысты «саяси ойын», яғни, қазақ зиялыларын жіктеп, топқа бөлуді күшейтті.

Десек те, күрделі уақыт кезеңінде өмір сүрген қазақ зиялыларын ешбір күш ажырата алмады. Өйткені ұлт мүддесін ойлаған, арман тілектері бір алаш арыстары өзара бірігіп топтаса түсті.

Міне, жоғарыда айтылғандай, қазақ зиялыларын саяси көзқарас тұрғысынан бөліп жармай, олардың Қазақстан тарихындағы алатын орны туралы жас ұрпақ санасында жаңғыртып, олардың өнегелі өмірін ұлт мақтанышына, тәрбие негізіне айналдыруымыз қажет. Еліміздің мәңгілігін ойласақ, ұлттық тарихымыз бен дәстүрімізден нәр алған келешек ұр-пақ тәрбиесін парасаттылықпен ойлану керек.

Жас ұрпақты ұлттық тарихымыз немесе алаш зиялыларының өнегесі негізінде тәрбиелеу туралы, тағы бір көкейде жүрген ойымызды облыстық мұғалімдердің тамыз маслихаты қарсаңында ұстаздар қауымымен бөліскенді жөн санап отырмыз.

Жалпы біз, өлкетанушылар, жоғары оқу орнының ғалымдары, мектеп ұстаздары, архив, музей, кітапхана қызметкерлері ұлттың, өлкенің тарихын насихаттау, жас ұрпақты тәрбиелеу қызметін үйлесімді жүргізіп, өзара қарымқатынас байланысымызды нығайту қажет деп санаймыз. Өйткені «Бәріміздің илейтініміз бір терінің пұшпағы» десек те, біз, жеке дара әр сала бойынша тұйықталып жүрген сияқтымыз. Мәселен, мектеп мұғалімдері мен жоғары оқу орны оқытушыларының арасындағы теориялық, практикалық байланыстарымыз жоқ.

Ендеше, білім беру жүйесіндегі әлемдік тәжірибеге сүйеніп, жоғары оқу орнында оқып жүрген студенттерге мектепте оқытудың әдіс тәжірибесін терең меңгерген ұстаздар келіп дәріс берсе, ал ғылыми теориялық мәселелер бойынша мектептерге ғалымдар немесе архив, музей, кітапханашылар шақырылып отырса, біздің ұтарымыз көп деп ойлаймын. Өйткені Елбасы айтқандай, «Болашақтың негізі бүгінгі білім ордаларының аудиторияларында қаланады».

Ендеше, алаш зиялыларының өнегесі негізінде тарихтан тағылым алған ұлттық руханиятты бойына сіңірген, жас буын жас ұрпақты тәрбиелеу баршамызға ортақ міндет, мәңгілік ел болудың кепілі екенін естен шығармаған жөн.

Бақтылы БОРАНБАЕВА,

Батыс Қазақстан инновациялық-технологиялық университетінің доценті,

тарих ғылымдарының кандидаты

Биыл Алашорда үкіметінің құрылғанына 100 жыл. Осы қозғалыстың қарасіңір қайраткері, заңгер Жаһанша Досмұхамедовтің дүниеге келгеніне де биыл – 130 жыл. Екі тарихи датаның алдыңғысы да, кейінгісі де Сырым ауданы үшін жылдың маңызды оқиғасы болып отырғаны рас. Өйткені, біріншіден, Алашорда үкіметінің Батыс бөлімшесі Сырым ауданының орталығы Жымпиты қалашығында орналасып, кәдімгідей жұмыс істеді. Алаш зиялыларының кеңсесі болған көнекөз ғимарат Жымпитыда әлі дін-аман тұр. Екіншіден, Алаш қозғалысының көрнекті қайраткері, Алашорда үкіметінің мүшесі, Алашорданың Батыс бөлімшесінің төрағасы Жаһанша Досмұхамедовтің жаңағы ауданға қарасты Бұлдырты ауылдық округіне кіретін Қарақұдық елді мекенінің тумасы екені белгілі.

Батыс Қазақстан облысының әкімі Алтай Көлгінов өзінің Сырым ауданындағы жұмыс сапары кезінде Жымпитыдағы Алаш мұражайымен танысты. Мұражай бөлмесінде жергілікті тарихшылармен пікірлескен өңір басшысы Жымпитыдағы Алаш мұражайын жаңғыртудан өткізу жөнінде тапсырма берді. Тапсырма орындалса, биылғы жылдың басты жаңалығы сол болайын деп тұр. Айта кетейік, қазіргі Алаш мұражайы ХІХ ғасырдың орта тұсында салынған орыс саудагерлерінің ескі ғимаратында орналасқан. Бұл тарихи ғимарат 1918 жылдың ақпаны мен 1920 жылдың қазаны аралығында Алашорда үкіметі Батыс бөлімшесінің кеңсесі болды.

Біз осы жолы оқырмандардың назарын ескі кеңсенің тарихына емес, осы ғимаратта орналасқан мұражайдың ХІХ ғасырдың тұрмыс-тіршілігін бейнелейтін залында тұрған екі дана орындыққа аударғымыз келеді. Иә, әйгілі вена орындығы. Осындай бір орындық мұражайдың астыңғы қабатындағы реконструкцияланған тергеу бөлмесінде де тұр. Хош, сонымен вена орындығы дегеніміз не және ол Жымпиты жақта қайдан жүр? Осы сауалдарға жауап беріп көрейік.

Вена жиһазы деп – шамшат (бук) ағашын бумен ию арқылы жасалатын жиһазды айтады. Жиһаз жасаудың бұл технологиясын ХІХ ғасырдың ортасында вена шебері Михаэль Тонет ойлап шығарған. Көпшілікке вена жиһазы ретінде орындықтар жағы танымал. Әсіресе, вена орындығының №14 моделі ең бір сұраныстағы нұсқа саналады. Тонеттің орындықтарының жасалуының мінсіз болғандығы соншалық, бұл жиһаздың дизайны әлі күнге ешқандай өзгеріске ұшыраған жоқ. Вена орындықтары жиһаз атаулының құндысы деген ұғым да жоқ емес.

Сәнділігі былай тұрсын, вена орындықтары мықтылығымен де аты шыққан. Орындықтың мықтылығын дәлелдеу үшін кезінде қызық тәжірибе жасалыпты. Орындықты жарнамалаушылар орындықты Париж қаласындағы әйгілі Эйфель мұнарасының биігінен лақтырған көрінеді. Сонда мұнараның биігінен лақтырылған орындыққа ештеңе де болмаған. Жердегі өрнектасқа тигеннен кері серпілген күйі сын-бай «аман» қалған.

ХХ ғасырдың басында иілген ағаш жиһаз жасайтын кәсіпорынның саны Еуропада 60-қа жеткен. Осы кәсіпорындардың 16-сы Ресейдің аумағында жұмыс жасапты. Бұл уақытта Михаэль Тонет өзінің кәсібіне балаларын да машықтандырып үлгеріп, әуелдегі вена орындықтары енді «Ағайынды Тонеттер» фирмасының өнімі ретінде шығып жатты. Тонеттердің фабрикалары бұл уақытта Ресей империясы аумағының екі бірдей жерінде жұмыс жасады. Орындықтарды сату Мәскеу, Одесса, СанктПетербург, Киев сияқты ірі қалалардағы дүкендер арқылы, кейде Нижегородтағы жәрмеңке арқылы ұйымдастырылды. Уақыт өте келе вена орындықтары бақуатты тұрмыстың белгісіне айналды. Кеңселерде, қоғамдық орындарда, тіпті Ресейдегі мемлекеттік думаның залдарында вена орындықтарының кеңінен тұтыныла бастаған кезі де осы ХІХ ғасырдың аяқ шені мен ХХ ғасырдың басы еді (С. Датұлы атындағы тарихи-өлкетану музейінің қорынан алынған төмендегі суретке зер салыңыз).

Сонымен манағы вена орындығы Жымпитыда қайдан жүр? Бұл сұраққа жауап беру үшін, әуелі Алаш мұражайында тұрған бұл жәдігерді мұражайға кім тапсырды деген сауалдың да жауабын табу керек. Жауабы сол, мұражайға бұл орындықтарды ешкім тапсырмаған. Яғни орындық бұл ғимаратта әуелден болған. С. Датұлы атындағы тарихи-өлкетану музейінің директоры Айнагүл Ойшыбаева осылай дейді. Осыны естігесін біз бірді-екілі болжам жасап көрдік. Қазір мұражай тұрған ғимарат кезінде орыс саудагерінің үйі болды дегенді сөзіміздің басында айттық. Ойымызша, вена орындығын бірнеше данамен сол саудагер сатып алған болуы мүмкін. Өйткені саудагердің олай етуге қаржылық мүмкіндігі толық болды ғой. Ойымыздың екінші бір нұсқасында вена орындықтарын ғимаратты кеңсе қылған Алашорда үкіметінің Батыс бөлімшесі арнайы тапсырыспен Ресейден алдыруы ықтимал дегенді де ойлаймыз. Және осы ойға тоқтағымыз келеді. Тоқтайтындай себеп бар сияқты. Басқа әріптестері сияқты Жымпитыдағы Алаш зиялылары да Еуропаның үлгісіндегі киімді киді, сол киімдерге сай аксессуарларды да тұтынды. Алаш зиялыларының фотосуреттерінен бұл анық байқалады. Киім киім ғой, олар өздері тұрған үй мен кеңсенің интерьерін де барынша еуропалық сипатта жабдықтады. Ал Алашорда үкіметінің Жымпитыдағы кеңсесі – дардай үкіметтің жарты құзыретіне ие бөлімше еді. Жәдігерге айналған вена орындықтары осы Алашорда үкіметінің батыс бөлімшесінің теңгерімінде болған жиһаз емес пе екен? Осындай ой бар. Тіпті жаңағы вена орындықтары «Ағайынды Тонеттер» фирмасының өнімі болуы да әбден мүмкін.

Тонеттер фирмасының Ресейдегі өндірісі 1917 жылы Қазан төңкерісінен кейін күрт тоқтады. Осы уақыт ішінде миллиондаған вена орындығы талай төрден өзінің орнын теуіп қалған шығар. Біз білетін үш данадан басқа, сол мил-лиондардың басқа даналары Жымпитыда әлі бар ма екен? Кімнің үйінде тұр екен?

Бауыржан ШИРМЕДИНҰЛЫ,

Сырым ауданы

Алашорда Үкіметінің 100 жылдығына орай «Ақжол» ҚДП Атырау облыстық филиалы ұйымдастырған экспедиция Сырым ауданында болды.

Экспедиция құрамында саясаттанушы, «Ақ жол» ҚДП Атырау облыстық филиалының саяси жетекшісі Әбілхан Төлеуішов, тарих ғылымдарының док-торы Аққали Ахмет, тарих ғылымдарының кандидаты Қылышбай Сүндетұлы, Қызылқоға аудандық «Қызылқоға» газетінің бас редакторы Бауыржан Сисенов бар.

Экспедиция мүшелері алдымен Алаш саябағына ат басын тіреп, ондағы алаш қайраткерлеріне арналған ескерткішті көріп, гүл шоқтарын қойды. Сырым Датұлы атындағы тарихи-өлкетану музейін тамашалап, мұражайдағы «Азаттықты аңсаған Алаш азаматтары» атты дөңгелек үстелге қатысты.

Аудандық ішкі саясат бөлімінің бас маманы Перизат Илашева экспедиция мүшелерін Алаштың 100 жылдығына орай ауданымызда ұйымдастырылған шаралармен таныстырды.

Сырым Датұлы атындағы тарихи-өлкетану музейінің меңгерушісі Айнагүл Ойшыбаева Алаш мұражайы туралы әңгімелеп, Жаһанша Досмұхамедовтың жерленген жерін іздеп, ауданымыздан арнайы ұйымдастырылған Жымпиты-Мәскеу экспедициясымен барып келгенін айтты. Айнагүл Мағауияқызының айтуынша, Жаһаншаның жұбайы Ольгаға күйеуін өртеп жібердік деп, бір уыс күл апарып бергенімен, оның кейін тірі жүргенін көргендер бар екен. Бутов полигонында 20761 адам 13 шұңқырдың ішіне көміліпті. Сол шұңқырлардың бірінде Жаһанша жерленген екен. Ол 1938 жылдың 3 тамызында атылған. Сол күні Жаһаншамен бірге барлығы 120 адам атылған екен. Оның ең кішісі 13 жасар бала болса, үлкені 81 жастағы қария екен. Жымпитылықтар Дондағы Әлихан Бөкейхановтың басына да барып зиярат етті.

«Ақ жол» ҚДП Атырау облыстық филиалының саяси жетекшісі Әбілхан Төлеуішов «Ақжол – Алашорда партиясының ізбасары» деп, Қызылқоға, Ойыл, Қаратөбе, Жымпиты аудандарын аралауға шыққандарын айтты. Мақсаттары – Алаш ардақтыларының табан іздері қалған жерді көздерімен көріп, мұраларын іздестіру екен. Тұңғыш тәуелсіз қазақ үкіметін құрамыз деп еңбек еткен алаш қайраткерлерінің әрісі Семейден Әлихан, берісі Жымпитыдан Жаһанша мен Халел екенін атап өтті Ә. Сейтімұлы.

Тарих ғылымдарының докторы Аққали Ахмет: «Алашорда – біздің біртұтастығымызды көрсетті. Алайда, осы Алашорда үкіметі туралы толыққанды зерттеп біткен жоқпыз. Алаштың земствосының рөлі мықты болды. Оны көп айта бермейміз. Алаштың 200 офицерінің аты-жөнін әлі жинай алмай келеміз. Алаш қайраткерлерінің ұрпағы өзінің ата-тегі, олардың өмірі туралы айтуға ғасыр өтсе де, қорқады. Алаштың отрядын құрған Ағаев деген азамат туралы зерттеу жұмыстары аз. Бір ғасырлық тарихы бар Алаш үкіметі әлі де іздестіруді, зерттеп-зерделеуді қажет етеді», — деді.

Тарих ғылымдарының кандидаты Қылышбай Сүндетұлы Алаш қайраткерлерінің шығарған газеттерінің тарихы туралы сыр шертті. 1926 жылы «Еркін қазақ» атты газеттің бір ғана саны шығыпты.

Мұнда Ахметқали Мамытұлының өлеңі, Х. Досмұхамедовтың газет шығаруда көрген қиындығы туралы жазған мақаласы жарияланыпты.

Сырымдық ардагер Сыдық Тәжмұхан Қуанай хазіреттің қудалауға ұшырағаны туралы айтып, аудандық мешітке Қуанай хазіреттің атын беру жөнінде ұсынысын білдірді.

Ардагер ұстаз Ким Федяниннің айтуынша, оның атасы Иван Сергеевичтің үйі болған трактирде 1918 жылы 18 мамырда Алашорда қайраткерлерінің ІІ съезі өтіпті. Құрылтайға қатысқан 300-ден астам делегатты әкесі Николай Федянин үш күн бойы күзеткен екен. Бұл жөнінде анасы «Тістеріңнен шығармаңдар, әйтпесе бәріміз құримыз» дегендіктен, еліміз тәуелсіздік алғанша Ким Николаевич жақ ашпай келіпті. Егемендікке қол жеткен соң ғана бұл сырды айта бастаған ардагер ұстаз бүгінде Алашорда үкіметіне атасы мен әкесінің қатысы барын мақтан тұтады.

Көршілес облыстан келген экспедицияшылар Сырым Датұлы атындағы тарихи-өлкетану музейіне, аудандық кітапханаға естелік кітаптар сыйға тартты.

Шынар МОЛДАНИЯЗОВА,

Сырым ауданы