Бірде  құрбымның  үйінде  сыныптас  қыздармен  бас қосқан  едік.  Сонда  төрт   жасар  баланың   бас бармағының  тырнағын  жиі  тістейтініне  куә  болдық.  Мультфильм  қараса  да,  тамақ  ішіп  отырса да,  тырнағына «тыныштық»  бермейді  екен.  Анасы  да  «Тырнақ  тістейтін  әдетін қойдыра  алмай-ақ  қойдым.  Кейде  сол  саусағына  бұрыш  жағып қоямын.  Бірақ  нәтиже  жоқ.  Әлде  ағзасына  дәрумен  жетіспей  ме  екен?»  —  деп  налиды.

Бұл мәселеге орай сала мамандарының пікірін білмек болып ша-һар орталығындағы №3 емханаға барған едік. Аталмыш емханадағы  балалар мен жасөспірімдердің невропатолог дәрігері Дариға Үмбетиярова тырнақ тістеуді 3-10 жас аралығындағы  балаларда кездесетін невротикалық синдромды дерт екенін айтты. Оны медицинада онихафагия деп атайды екен.

— Бүлдіршін көріп отырған мультфильміндегі кейіпкерден немесе  жалғыз қалудан қорықса, қала берді, ата-анасының жанжалын көрсе, көңілін алдарқату үшін саусағын  сорып, тырнағын тістей бастайды. Сол кезде ойы  бөлініп, тынышталғандай болады. Бұл, әсіресе, анасының емшегінен ерте айырылған балаларда жиі кездеседі.  Өзіңіз білесіз, анасының омырауын еміп жүрген сәби өзін қорғаныста сезінеді. Сондықтан анасының омырауынан сүт мардымсыз шықса да, сәбиді үш жасқа дейін ана сүтінен ажыратпау қажет екенін жиі ескертеміз. Үш-төрт жастағы бүлдіршіндерге «Өскенде тырнағың әдемі болмай қалады» — деп жәймен түсіндіріп көру керек. Егер айтқанды ұғып, саусақ сорудан, тырнақ тістеуден бас тартса, құба-құп. Бірақ ескерту кезінде жазалау тәсілін ешқашан қолданбаңыз. Бұл дағдыны еркінен тыс қайталай берсе, дәрігердің көмегіне жүгінген жөн. Өйткені, бүлдіршін тырнақты тістеп отырып жұтып қойса, түрлі дерттерге душар болады. Яғни тырнақ астындағы микробтардан жұқпалы аурулар қозып, соқырішек, сондай-ақ асқазанның түймешігі (полип), ойық жарасы секілді дерттерге ұшырауы мүмкін.  Сонымен қоса тырнақ  ішек жолдарын жарақаттап, өңеште тұрып қалса, баланың ағзасы үшін өте қауіпті. Тырнағын жиі тістейтін бүлдіршіндерге Магний В6 дәруменін, сондай-ақ нерв жүйесін тыныштандыратын пантокальцин секілді дәрілер  ұсынып, физиологиялық ем қабылдауға жолдама береміз, — дейді невропатолог Дариға Нәсиқызы.

Гүлсезім  БИЯШЕВА,

«Орал   өңірі»

Тырнақ  — денсаулықтың   хабаршысы

Дені сау адамның тырнағы түзу, жұмсақ және қызғылт түсті болып келеді. Тырнақтың беті жылтырап тұруы тиіс. Егер  денсаулығыңызда кінәрат болса, тырнағыңыз аяқ асты өзгеріске ұшырауы мүмкін.

Шамадан  тыс  сынғыштық

Егер тырнақ жиі сына берсе, онда адам ағзасында А, Е, С дәрумендері және темір мен мырыштың жетіспейтіндігін көрсетеді екен. Кейде мұндай өзгерістер қалқанша безі мен қант диабеті дертінің әсерінен болуы ықтимал.

Ақ  дақтар

Тырнақта ақ дақтардың пайда болуын медицинада лейконихия деп атайды. Лейконихия жарақаттанудан, дұрыс тамақтанбаудан, жүйке жүйесі және жүрек-қан тамыр сырқатының сыр беруінен  және ағзаға кальций мен цинктің жетіспеушілігінен пайда  болады.

Бұл  да дерттің  белгісі

Тырнақтың пішіні мен түсі әдеттегідей көрінеді. Бірақ мұқият зер салғанда  тырнақтың бетін  инемен тескендей тесіктерді байқауыңыз мүмкін.   Дәрігерлер  мұны  псориаз дертінің  белгісі немесе  азқазан-ішек жолдарының қабынуы мен  қалқанша безінің дұрыс жұмыс жасамауынан деп біледі. Тырнағыңызда мұндай өзгеріс байқалған жағдайда бірден дәрігердің көмегіне жүгінгеніңіз абзал.

Ұзына   бойы жарықтар

Егде адамдар үшін тырнақтардың рельефіндегі мұндай өзгерісті қалыпты жағдай деп санауға болады, ал 50 жасқа толмаған адамдар үшін бұл витаминдер мен микроэлементтердің (мырыш,темір, магний) жетіспеушілігін білдіреді. Сондай-ақ нашар маникюр мен педикюрдың зардабынан болуы да  мүмкін.

Ақ,  сары  және  көкшіл  түсті  тырнақтар

Егер тырнақ кенеттен ағарып кетсе, ас қорыту және  жүрек-қан тамыр жүйесін тексертіп, бауырға ерекше назар аударыңыз. Сары түсті тырнақ ағзаның бауыр ауруларының, сондай-ақ эндокринді және лимфа жүйесі дертінің әсерінен пайда болады. Ал тырнақтың түсі көгере бастаса, қандағы  оттегінің мөлшері азайғанын,  яғни  жетіспеушілігін, гемоглобиннің төмен деңгейін немесе нашар қан айналымын көрсетеді.

Бір  қара  сызық

Көбінесе асқазан жүйесінің жарақаты кезінде және саусақтарыңызды есікке қысып немесе қатты соғып алған жағдайда пайда  болады. Ал кейбір адамдар үшін бұл табиғи тері пигментациясының ерекшелігі. Егер сіз қалыпты тамақтанып жүретін болсаңыз, саусақтарыңызды соғып алмасаңыз,  тырнақта  пайда болған қара сызықтарды дәрігерге тексерткеніңіз жөн. Өйткені бұл қатерлі ісіктің белгісі болуы мүмкін.

«ТЫРНАҚТЫ  ТІСТЕМЕ»

Ертеде бір кедей адам өмір сүріпті. Ол қанша еңбек етіп, тер төксе де, еңбегі зая кетеді екен. Анда-санда бір тойса, шала байып қалатын көрінеді. Бір күні Мәдина шаһарында Мұхаммед (с.ғ.с.) деген Алланың елшісі тұратынын естіп, жолығуға бел байлайды. Содан ұзақ жол жүріп, Пайғамбарға (с.ғ.с.) келеді.

– Уа, Алланың елшісі, мен байлыққа жарымай-ақ қойдым. Қанша тер төксем де, еңбегім зая кетеді. Соның себебі неде? – деп сұрайды.

Жігіттің бір жаман әдеті бар екен. Ол өскен тырнағын тісімен алып тастайтын көрінеді. Пайғамбардың (с.ғ.с.) алдында тұрғанда да сол әдетін қайталапты. Пайғамбар жігіттің мазасыз хәлін көріп,  басынан сипап тұрып:

– Тырнақ тістегеніңді қой. Бұл – жаман әдет. Әділ Құдай сенің адал еңбегіңді жемейді. Адал кәсіптің құты мен берекесі отбасыңа дарығысы келеді. Бірақ мына жағымсыз әдетің оны үркітіп жібереді екен, – депті.

Жігіт кедейшілік себебінің сырын білген кезде таңғалады. Жаман әдетінен дереу тыйылады. Көп ұзамай ісі де алға басып, дәулетті адамға айналыпты.

Соңғы кездері көшеде, қоғамдық көлікте өзімен-өзі сөйлесіп отыратын адамдарды жиі ұшырататын болдық. Бірде қоғамдық көліктегі жап-жас қыздың жай дауыспен өз-өзімен сөйлесіп тұрғанын көрдім. Құлағында  құлаққап та жоқ. Кәдімгідей өз-өзімен  «Ертең шашымды рыжий түске боямасам, кешке үйге уборка жасау керек. Үйдің жұмысы бітпейді, жасаған сайын шыға береді» деп әңгіме  айтып келді, межелі жерге жеткенше. Тағы бірде №2 автобустан кеңестік кездегі әңгімелерді өз-өзімен айқайлап, айтып келе жатқан қарт адамды көрдім. Бір қызығы, адамдар өз-өзімен сөйлесетін жандарға сабырлы, қалыпты қарайды екен. Осындай жәйттерді жиі кездестірген соң,  мені «Адамдар неге өз-өзімен сөйлеседі?» деген сұрақ қызықтырды.

Психолог Райса Байдәлиева адамдардың өз-өзімен сөйлесуі қалыпты жағдай деп есептейді.

— Бұл психикалық ауытқу емес. Әр адамның өз ерекшелігі болады. Кейбір адамдар әлдебір істі бастамас бұрын әуелі дауыстап айтып, өзін сол жұмысқа бағыттап алады. Кей адамдарда ішкі сөйлесу бала кезінен қалыптасуы мүмкін. Көбіне жалғыз адамдар өз-өзімен сөйлеседі. Бұл қорқынышты емес. Жұмыс тәжірибемде «Неге өз-өзіммен сөйлесемін?» деп алаңдап, жауап іздеп, келген адамдар болды. Олармен сөйлесе келе, әр түрлі себептерін анықтадық. Мысалы, шулы жерде жұмыс істейтін немесе құлағы дұрыс естімейтін адамдар  өз-өзімен сөйлесуге бейім болады. Көбіне жасы ұлғайған, ұзақ жыл сабақ берген адамдар өз-өзімен сөйлеседі. Бірақ бұл патология емес.

Егер адамға дауыстар естілсе, көзіне әлдебір нәрсе елестеп сөйлесе бастаса, бұл түрлі психикалық немесе неврологиялық аурулардың алды болуы мүмкін. Мұндай жағдайда арнайы мамандарға қаралған дұрыс, — дейді психолог.

Өз-өзіме  ұрсып  аламын…

Кейіпкеріміз Айгүл апайдың өз-өзімен күбірлеп, сөйлеп жүретініне үйіндегілер әбден үйренген. Тек сырттан келген адамдар ғана «Мына апайдың есі дұрыс па?» деп іш жиып қалады екен. Өзі болса, әр істі бастамас бұрын «Кір жуып тастап, нан ашытайын» деп, кір жуып болғасын «Кірлерімінің бәрін аппақ қылып жуып тастадым, енді қызыл шелектен ұнды әкеліп, нанды ашытып тастайын. Сосын шәйнекті толтырып, шай қоямын» деп күбірлеп сөйлеп жүреді. Сырттай қараған адамға біртүрлі көрінгенімен, кейіпкеріміз «Әр қадамымды солай айтып жүріп істесем, жұмысым өнімді болады» – дейді. Кейде ол өз-өзіне айқайлап, ұрсып та алатын көрінеді. «Салдырлаған ақкөңіл адаммын, көбіне адамдарды аяп қолдан келгенінше көмектесіп жүрмін. Бірақ соны түсінбейтін адамдарға қатты ренжимін. Оны олардың бетіне айтып, көңілдерін қалдырғым келмейді. Сосын өз-өзіме ұрсамын. Сонда кәдімгідей жеңілдеп қаламын» – дейді ол. Біз қызық көріп, «Сонда өзіңізге қалай ұрсасыз?» – деп сұрадық. «Тып-тыныш жайыңа қарап жүрсең болмай ма? Ең бірінші, өзіңнің бес балаңды ойлаймайсың ба? Ай, өзің де бір. Жә, құрсыншы, Алланың көзі түзу болсын» – деп қоя қоямын.  Айгүл апай кешкілік ұйқыға жатарда «Ертең сағат нешеде тұратынын, қандай шаруа жасайтындығын» дауыстап айтып алмаса, ұйықтай алмайды екен.

Ал кішкентай кейіпкеріміз Саягүл үнемі ойыншықтарымен сөйлесіп ойнайды. Өйткені ол  бір үйдің жалғыз қызы. Үлкен аюды «ата», қуыршақтарын «мама» қылып, солармен сөйлесіп ойнайды. Киім таңдаған кезде «Мынаны алайын ба, әлде ана көйлекті алсам ба екен?» деп үйде қалған ойыншықтарымен ойша  сөйлесіп жүреді.

Өзіне-өзі  сөйлеу – мазасыздықтан  арылудың  бір  әдісі

Германияның психолог мамандары  зерттеу жүргізу нәтижесінде  өзіне-өзі сөйлеу мазасыздықтан арылудың тиімді әдісі деген байламға келген. Бір адамның жападан-жалғыз өзіне-өзі сөйлеп отырғанын көргенде, сөзсіз оны рухани жағынан қалыпсыз адам деп қабылдайсыз. Бірақ, шын мәнінде, өзімен-өзі сөйлесу арқылы адам көңілдегі кірбіңнен арылады. Іштегі қуаныш-күйінішті сыртқа шығарады. Сол арқылы психологиялық тепе-теңдікті қалпына келтіреді. Бір іске шешім жасай алмаған кезде, өзіңізбен-өзіңіз шүйіркелесіп, өзіңізге бірнеше сұрақ қойғанда, мәселеге біржақты қарау немесе түкке тұрғысыз нәрсені ойлап, әуреленудің мүмкіндігі азаяды екен. Психологтардың айтуынша, өзінің дауыс ырғағы адамның жан дүниесіне тыныштық, жайлылық сыйлайды. Өзіне-өзі сөйлеу – адамның өзіне ғана тән жеке мәселелерін шешуге пайдалы. Досқа мәміле жасағандай, мәмілені ортаға қойып, өз пікіріңізді де, кері тартып тұрған пікірді де айтып, сарапқа саласыз. Өзіне-өзі дауыстап сөйлеу мидағы қалыпсыздықты, шұғыл қарбаласты ретке келтіреді.  Алаңдайтын жай мен әрі-сәрі болатын жайтты дауыстап айтып, көңілсіздік пен ауыр сезімнен айығып, адам пси-хологиялық тұрғыда  жеңілдеп қалады екен.

Түйін

Психологтардың айтуынша, әр адам өзімен-өзі іштей диалог жүргізеді. Кей адамдар кешкілік өз-өзіне есеп береді. Өзімен-өзі тілдесу арқылы адам өз жан дүниесіне тереңірек үңіле бастайды. Өзін толғандыратын сұрақтарға жауап іздейді. Ғалымдардың зеттеуінше, өзіменөзі сөйлесу – адамның даму деңгейінің бір бөлігі. Психолог Жан Пиаже кішкентай балалар тілі шыққан кезде өз істерін оңай басқаратындығын аңғарған. 2008 жылы Джордж Мейсон университеті  жүргізген зерттеу нәтижесінде бұл гипотеза дәлелденген. Қалай болғанда да, өзімен-өзі сөйлесудің де өз шегі бар екен. Егер адам шектен шығып, жан-жағына бұрылып, елестермен сөйлесе бастаса, тезірек мамандар кеңесіне жүгінген жөн. Жалпы, өзімен-өзі сөйлесуді кей ғалымдар адамның дауыстап ойлануы, зияткерлік көрсеткіші деп те бағалаған. Ал сіз, өз-өзіңізбен сөйлесесіз бе?..

Гүлжамал   ЖОЛДЫҒАЛИ,

«Орал  өңірі»

Мәжит Қайырғалиұлы Қайырғалиевтің есімі облыс оқырмандарына жақсы таныс. Ол сонау 1962 жылы Оралдағы Пушкин атындағы педагогикалық институтының филология факультетін тәмамдаған. Мектеп қабырғасында жүрген кезінен-ақ өлең, түрлі тақырыптарға мақалалар  жазып, олар аудандық, облыстық газеттерде жарияланып тұрыпты. Институтты тәмамдағаннан кейін Тайпақ ауданындағы туған ауылы «Котельников» совхозындағы мектепте мұғалім, оқу ісінің меңгерушісі болып қызмет атқарады. 1965-1971 жылдар аралығында Тайпақ аудандық мәдениет бөлімін басқарған. Оның журналистикадағы еңбек жолы 1972 жылдан облыстық «Орал өңірі» газетінде кіші әдеби қызметкерліктен басталған. Кейін тілші, аға тілші, бөлім меңгерушісі, бас редактордың орынбасары қызметтерін абыроймен атқарды.

Мәжит Қайырғалиұлы «Орал өңірі» газетінің тізгінін он бір жыл бойы ұстап, бас редактор ретінде талай жас журналистерді тәрбиеледі, олардың  қаламының төселіп, нағыз журналист болып қалыптасуына айтарлықтай еңбек сіңірді. Оның бас редактор болған жылдары нарықтық қатынастың қиын кездеріне тұспа-тұс келгеніне қарамастан, газеттің оқырмандарын жоғалтпай, үнқағаздың үзіліссіз шығуына ұжымды жұмылдыра білді.

Музыканы жанындай сүйетін Мәжақаң сол музыкалық аспаптардың сан түрінде ойнайды, сурет салады, ағаштан мүсін ояды. Сонымен қатар поэзия, проза саласында үзбей қалам тербеп келеді. Ол талай мемлекеттік марапаттарға ие болған.

Біз қаламдас інілері, шәкірттері Мәжит Қайырғалиұлын жақындап қалған 80 жасымен қызу құттықтай отырып, төменде «Шайтанқара» атты  әңгімесін жариялап отырмыз.  Қадірлі ағамызға бақуатты денсаулықпен қатар, қалам қайратын тілейміз. Жазар көбейсін, жақсы Аға!!!

– Әке, машина қайда, атарбамен келгенің не? – деді Мәлік тұнжыраған күйі арбаға отырып жатып. – Мынаумен ауылға жеткенше кеш болады ғой.

– Әй…и… балам-ай, бензин жоқ болғасын тағы… әйтпесе, атарбамен еріккеннен келіп жүр дейсің бе? – деді баласының сөзіне қынжыла жауап беріп Отар. – Өзің оныншы кластың оқушысысың, күнде газет пен радиодан елдегі жағдайды оқып, естіп жүрсің…

Мәлік үн қатпастан қалды. Ауыл шетіне шыға сар желіске салған торы бесті жер апшысын қуырып, жеңіл тарантас арбаны қаңбақ құрлым көрмей, дедектетіп келе жатты. Жылқышы ауылы отыратын Бесшығыр мекені кеңшар орталығынан отыз шақырымдай болатын. Ә дегенше, арттағы ауылдың қарасы үзіліп қала берді.

Отар баласының манағы сөзін есіне алып, «Әй, балам-ай, мына желқайық сенің тырқылдаған мәсквищіңнен кем деп отырсың ба?», – деп күбірледі. Сосын мынау күзгі жаңбырмен бөртіп тұрған бөрте жусаны мен қызыл изеннің исі бұрқыраған кең даланың самал желімен көкірек кере бір дем алды да, делбесін қаға түсіп:

Шал құйрық, шалқақ төсті шайтанқара,

Шабысын жануардың айта алған ба?

Көңілім көтеріліп кетуші еді,

Қонғанда жеңіл ер сап майталманға… – деп әсем қоңыр дауысымен баяу ғана әндетіп, арасында «шу» деп делбесін қағып-қағып қояды.

«Машина қайда деп, отыз шақырым жерден ат сабылтып келіп тұрған әкемді ренжітіп алдым ба?» деп іштей өз қылығына қынжылып отырған Мәлік әкесінің әндеткенін көріп, көңілі орнына түскендей болды. Күздің шуақты күнімен көкжиекте бүлкілдеген сағымға қызыға қарап отырған ол:

– Әке, анада үйге келген қонақтарға Шайтанқара деген ат туралы әңгіме айтып едің ғой… Өзің мені сыртқа жұмсап жіберіп, ести алмай қалдым, соны айтшы, – деді ол әкесіне қарап. – Сол рас па?

– Әрине, рас, – деді Отар үзіп алғандай. Немене, қызық па?

– Шынында да қызық қой. Достарыма айтып, ауыздарын аштырайын.

Отар ойын жинақтағандай біраз үнсіз отырып қалды. Сосын төс қалтасынан шылым алып тұтатып, құшырлана бірер сорды да ұлына көз қиығын тастады. Ол баласының әңгімеге қызығып отырғанына іштей қуанды.

– Сонау Киіккөл, Шашбаулы деген жайылысы кең, шөбі шүйгін, шеген құдықтарының суы зәмзәм суындай мөлдір кең өңірде осыдан талай жылдар бұрын Қали деген жылқышы жаз жайлап, қыс қыстап жүрген. Жылқы деген малың қысты тебіндеп өткізетінін өзің де көріп жүрсің. Бірақ бір қоян жылы қараша айының басында қатты боран соғып, бір үйір жылқысынан айырылып қалады. Теріскейден соққан бораннан ықтаған жылқы құмды өңірге кеткенін сезеді де, өзі төлаты ретінде тақымына басып жүрген Тұйғын деген өмірі құлындамаған бесті биеге мініп, «Құмжиек, қайдасың?» деп тартып кетеді. Ықтаған мал бір ықтасынға жетпей тоқтамайды ғой, әлгі жылқы үйірі ауылдан қатты ұзап кеткен болады.

Екі күн, екі түн ат үстінде елсізде әбден қажыған Қали кешқұрым бір ескі қыстаудың маңына келеді. Қазақта «айдалада адасып қалғанда ескі қыстауды емес, моланы паналау керек» деген сөз бар. Өйткені иесіз қалған қыстауды жын-перілер мекендейтін көрінеді.

– Әке, жын-пері дегендердің болатыны рас па? – деді манадан үнсіз отырған Мәлік.

– Әрине, рас, бірақ өзім көрген жоқпын… Содан Қали ел аузындағы әлгі сөзді біле тұрса да, маңда өзге қарасын көрінбеген соң сол иесіз үйді паналап, демалуды жөн көреді. Есік-терезесі үңірейген жапандағы жалғыз үйдің ішіне кіріп, астындағы биесін сенеге байлап, өзі төргі бөлмеге кіріп, ошақтың құлаған орнына төбе жабынынан шөп-шалам жұлып алып жағып, жылынады да тоқымын төсеп, ерін жастанып жатып қалады. Әбден шаршаған Қали тез ұйықтап кетсе керек. Бір мезгілде үйдің сенесіне байлаған биенің ышқына осқырынып жер тарпып, тықыршыған дыбысынан оянып, «Ит-құс келіп жүр ме?» деп кекіліне қорғасын құйған дойырын қолына алып жүгіре шықса, қараңғы жерде биенің қасында тұрған жылқы сияқты бірдеңені көзі шалады. «Ой, сайтан, бұл қайдан келген мақұлық!», – деп Қали қамшысын сілтегенде, бірнәрсеге тигендей болады да, әлгі қараңдаған мақұлық шыға жөнеледі. Ілесе сыртқа шыққан жылқышының көзіне ештеңе көрінбейді. Ұйтқып соққан боран басылып, көкте жұлдыздар көрініп қалыпты. Қали жүректі, алпамсадай жігіт болса да, әлгіден кәдімгідей бойы тітіркеніп биенің қасына келсе, ол қара терге малшынып, солқылдап тұр екен. Содан жылқышы көрер таңды көзінен атырып, ертелетіп құмды өңірді бетке алып, оншақты шақырым жүрген соң бір малшы ауылға кездесіп, тамақтанып, болған оқиғаны әлгі үйдің иесіне айтады ғой.

– Алла, алла! – деп үй иесі шошып кетеді. Ол иесіз үй кезінде мыңғырған жылқысы болған Бармақ дегеннің қыстауы ғой. Онда Бармақтың жылқысының иесі бар деп айтады. Ішіне кірген мал тірі шықпай, қарны жарылып қалатын көрінеді. Құдай бір сақтаған екен.  Қали осы маңнан жоғалған жылқы үйірін тауып, еліне қайтады.

Сол жылы жазда манағы өмірі құлындап көрмеген бие құлындап, мойылдай қара, еркек құлын туады.

Құлынның өзге құлындардан айырмашылығы жоқ. Бірақ бір керімі, әлгіні енесі тебініп маңына жолатпай қояды. Өзге жылқы әлгі құлын маңына жуып кетсе, осқырынып, қаша жөнеледі. Құлынды шешесі бауырына алмаған соң биені сауып, сүтімен қолдан асырап мал етіп жібереді. Аузы шөпке іліккесін өзімен-өзі болып, ауыл маңында жүреді. Түнге қарай кісінеген сияқты әлдебір үн шығарып, ауыл сыртына лағып шығып, шауып-шауып оралады. Осының бәрін бақылап жүрген жылқышы мынау періден жаралған болды ғой деп, «шайтан қара» деп атап кетті. Құлын өсе берді, тай болды, құнан шықты. Бірақ баяғыша жылқы біткен оған жуымай, жақындап кетсе, осқырынып қашады.

Шайтан қара десе, шайтан қара, сүліктей суырылған, көздері ұясынан шығып шатынаған, аяқтары сидиған ұзын, құйрық-жалы ұйысқан қалың-әйдік жылқы болады. Құнан шыққан жазында Қали «тәуекел» деп ер салып үстіне мінсе, әлгі қолда өскен соң болар, тулап бүлінбей айдаған бағытына жүре береді. «Әу, мынау керім болды ғой» деп жылқышы тақымдап тебініп көрсе, желдей есіп шаба жөнеледі. Шабысы тым жайлы, қанатты құстай шапшаң көрінеді. Әсіресе, қолыңа құрық алып, жылқы қуғанда аттатпай жетіп барады. Өмір терлемейді. Сөйтіп Шайтанқара дөнен, бесті… шығып, жылқышының төл аты болады. Өзге жылқыдай оты қанып, су ішкенде қарны қампиып тұрмайды. Сүйріктей сұлу қолтығы кең, ашқұрсақ ат болды.

Содан не керек, бар сырын өзі ғана білетін жылқышы қазанатын тақымынан тастамай, небір ұзақ та ауыр жолдарға мінетін болады. О бір жылдары қатты қуаңшылық болып, шөп нашар өсіп, мал жұтқа ұшырауға қалды. Қали бағып отырған жылқысын құмға айдап аман сақтап қалады. Бір күні кешқұрым Шайтан- қарамен желе жортып келе жатса, бір топ қасқыр шағылдың астынан шыға келіп, жылқышыны қоршап алмақ болып, тұс-тұстан қаумалап қуа жөнеледі. Жылқышы қарындағы құрықты қолына алып, жөні келсе, бір-екеуін ұрып жығайын деп желе жортып жүре береді. Бірақ қасқырлар қаумалап алдын орай бастаса керек. Жылқышы сасайын дейді. Бір кезде ойына осы Шайтан қараның шабысы бөтен еді ғой, мүмкін қашып құтылармын» деген ой келеді де, «Ә, шайтан, шауып құтқар!» деп тебініп жібереді. Сол кезде аттың ала жөнелген шабысынан оның тынысы тарылып, аттың жалын құшақтап етбеттеп жата кетеді. Тек құлағына күздің тоң болып қатқан топырағына аттың тасырлап тиген тұяғының ғана дыбысы келеді. Көп пе, аз ба, әйтеуір, бір мезгілде көзін ашса, өзінің үйіне келіп қалыпты. Қасқыр түгіл шайтан да жоқ. Үйіне келіп аттан түсіп риза болған иесі атының мойнын сипаса, денесінде тердің исі де білінбейді.

Осыдан кейін жылқышы Шайтанқарасын сүтпен суарып, шүйгін шөппен асырайды.

Келесі жылы күзде, Қазан төңкерісінің мерекесінде үлкен бәйге болатын болып, Шайтанқарасын бәйгеге қоспақ болады. Бірақ бәйгеде атқа кімді отырғызу керек? Еңгезердей болып өзі шапса, ұят қой. Ұлы кішкентай. Дегенмен, баласын отырғызып, бәйгеге қосып кеп жібереді. Ә дегеннен-ақ, Шайтанқара мәренің о шетінен бір, бұл шетінен бір көрініп, өзге жылқы екі айналғанда бұл бес айналып, алдына қара салмады. Содан көп ұзамай бір күні колхоз басқармасы жылқышыны шақыртып алады да: «Шайтанқараны маған бересің!», – дейді. Басқармамен таласатын дәурен бе, сөз айтпастан келіседі. Бірақ жеккі білмейтінін, тек мініс аты екенін айтады.

– Тфу, сен Қали, не айтып тұрсың?.. Шайтанқара болмақтан, шайтанның өзі болса да мен оны үйретемін,

түс, қане! – дейді әлгі бастық.

Қали аттан түсіп, ерін, жүгенін сыпырып алады да, бұрылып жүре береді. Әрине, Шайтанқараның бастыққа көлік болып жарытпасына жылқышының көзі жетіп барады.

Шынында да басқарма айтқанын істеп, Шайтанқараны жылқышыдан аударып алып, колхоздың көлік ауласында бірер күн ұстайды да, үшінші күні әкеліп, жеңіл тарантасқа жегіп көрсе, әлгі «қың» деместен жорта жөнеледі. «Е, бәсе, менен жылқы баласы құтылып көрген бе?», – деп өз-өзінен мәз болған бастық Шайтанқараны жегіп, қырдағы малшыларды аралап шығады. Сол сапарда қырдағы бір малшының үйінен шай ішіп бола бергенде, сыртқа шығып кеткен делбеші бала ішке ентігіп кіреді.

– Басеке, басеке… – дейді ол сөйлей алмай.

– Ой әкеңнің… не болып қалды, айт енді! – деп жекіреді басқарма.

– Шайтанқара жоқ!

– Әй, сен не деп оттап тұрсың, жегулі тұрған жоқ па еді, арбасымен жоқ па?

– Арба да, қамыт та дәл сол жегулі күйі жатыр, бірақ ат жоқ. Жын көтеріп кетті ме… қамыт доға тәртеге жегілген күйі қалыпты. Ой, алла, ой, алла! – деп делбеші бала жағасын ұстайды.

Сол жоқтан Шайтанқара зым-зия жоқ болды да кетті. Қали жылқышының ауылына кетіп қалған болар деп онда да барды, бірақ таптырмады. Басқарманың жегулі атының жоғалып кеткені елге аңыз болды. Осыдан кейін Қали жылқышы талай мәрте түнде түзге шыққанда сонадай жерде тұрған Шайтанқараны көреді, бірақ маңына жақындаса, зым-зия жоғалып кететін көрінеді.

– Бірер жылдан кейін Қали да дүние салады. Сол кісі отырған ескі қыстау маңында біраз жылға дейін сүліктей қара аттың жүргенін талай кісі көрген дейді. Бірақ мен өзім көрген жоқпын, мүмкін әлдебір елес шығар…

1992  жыл

«Орал өңірі» газетінің 2018 жылғы №55 санында «Қажы қаздырған канал» атты мақала жарық көрген болатын. Аталмыш мақалада Қаратөбе ауданына қарасты  Төлен ауылы маңындағы қорымға жерленген, халық құрметтейтін дін адамдары, әкелі-балалы Әзімұлы Шеруен, Шеруенұлы Ізімғали аталар туралы болашақта арнайы мақала даярланатынын жазған едік.

Көздерінің тірісінде-ақ айрықша қасиеттерімен елге сыйлы болған бұл кісілердің есімдерін жергілікті жұртшылық тікелей атамайды екен. Құрметтеп «Ишан ата» дейді. Ишан ата бейітінің өңіріміздегі өзге де әулиелі орындардан өзіне ғана тән басты айырмашылығы – төбесі шиферленген қарағайлы зираттың ішінде қос табыт орналасқан. Оның бірі Әзімұлы Шеруен, екіншісі, Шеруенұлы Ізімғали аталарға арнап қойылған. Бұл киелі орын туралы айтушылардан зираттың ішінде көне діни кітаптар, қолжазбалар, тіпті ескі славян қарпімен жазылған оқулық Кеңес үкіметі кезінде де жойылмай сақталып, бүгінге дейін жеткен дегенді жиі еститінбіз. Алайда осы жылдың көктемінде Ишан ата зиратына арнайы барғанымызда, мұндай дүниелер көзімізге түспеді. Төлен ауылына барған сапарымыздың нәтижесінде жоғарыда аталған мақала жарық көргеннен кейін көп ұзамай Шеруен атаның тікелей ұрпағы, Орал қаласының тұрғыны Талғат Қатауов редакциямызға арнайы келді.

– Аталарымыздың бейітінде сақталған кітаптар мен қолжазбалар уақыт өткен сайын ескіре түсті. Қанша айтқанмен, жылдың әр түрлі мезгілдеріне байланысты зират басындағы ауа температурасы біркелкі емес. Қыс пен жаздың жауын-шашыны, аязы мен аптап ыстығы бар дегендей, бара-бара жазулары мүлдем өшіп, оқылмай қалар деп қауіптендім. Сөйтіп мен ол дүниелерді сол кісілердің ұрпағы ретінде үйіме әкеліп сақтап отырмын. Мүмкін діни сауаты жетілген мамандар жазбаларды оқып, мағынасын ашар, ұрпақ кәдесіне жаратар. Осындай оймен жазбалардың ішіндегі сапасы жақсы сақталған бір кітапты облысымыздың бұрынғы имамы Руслан Сұлтановқа көрсеткен едім. Мешіт қызметкерлері араб қарпімен жазылған ол кітапта дәрет алу, намаз оқу тәртіптері, өзге де шариғат мәселелері жазылғандығын айтты. Қазақта «Әулие ортақ» деген сөз бар ғой. ХІХ ғасырда дүниеге келіп, 1921 жылға дейінгі аралықта өмір сүрген Шеруен атамыздың дін адамы болғанын, Төленде мешіт ұстағанын жергілікті халық жақсы біледі. Шеруен атамыздың балалары ескілікті дін оқуымен қатар заманына сай жаңашыл білімді де игеріп, халқының сауатын ашқан жандар болған екен. Өзім осы кі-сілердің тікелей ұрпағы ретінде «КСРО оқу-ағарту ісінің үздігі», «Құрмет белгісі» орденінің иегері болған марқұм әкем Тұрсынғали Ғатауоллаұлы қалдырған аталарымыз туралы деректерді де газетке жарияларсыздар деген ниетпен арнайы әкеліп отырмын, – деді Тұрсынғалидың Талғаты.

Бізді аруақты аталардан қалған кітап, қолжазбалардың жайы көбірек қызықтырды. Сөйтіп Талғат Қатауовтың шаңырағында сақтаулы тұрған көне жазбаларды алдырдық. Мұнда не жазылғандығын шығыс тілдерін жетік меңгерген белгілі ғалым Сайфолла Моллақанағатұлына оқыту арқылы анықтадық. Жазбалардың ішінде Қазан қаласында басылған Құран Кәрім, діни мазмұндағы қолжазба кітап және әр түрлі дұғалар бар екендігі белгілі болды. Олардың ішінде «Сары ауруға шифа дүр», «Жасы ұзақ, ризқы кең болады», «Аллаға мадақ, пайғамбарға салауат» секілді дұғалар мен дұға уақыты туралы, салауат айтудың пайдасы, уағыз айтардағы алғы сөз, Тәйәммүм, нәпіл намаздар, Тілауат сәждесі туралы жазбалар бар екен. Бір айта кетерлігі, аталмыш жазбалардың арасында Ишан аталар дүниеден өткеннен кейін, бергі Кеңес дәуірінде жазылғандары да бар. Ескі дәптердің артқы бетіндегі «1958 г.» деген жазу осыны айғақтайды. Талғат Тұрсынғалиұлы ескі славян қарпінде жазылған орысша оқулықта «жаңбыр неге жауады?» деген секілді табиғат, физика заңдылықтарына қатысты сұрақтар мен жауаптар, дүние ғылымы бағытындағы мағлұматтар топтастырылғанын айтады.

Енді Талғат Қатауов әкелген, оның аталары туралы деректі қаз-қалпында ұсынар болсақ, төмендегіше баяндалады.

«КСРО оқу-ағарту ісінің үздігі», тарихшы-өлкетанушы, шежіреші болған әкем Тұрсынғали Қатауовтың айтуына және облысымызға танымал журналист, белгілі өлкетанушы, көптеген тарихи-шежірелік кітаптардың авторы, марқұм Қайыржан Хасановтың жазып қалдырған естеліктеріне сүйене отырып, төмендегі деректерді келтіремін. Төлендегі Байторылар қауымынан 200 метрдей жерде үлкен төмпешік жатыр. Бұл сол ауылда болған жалғыз ғана мешіттің орны. Ол мешітті арғы атам болып келетін, ел арасында «Ишан ата» атанып кеткен, қажылыққа барған, әулие Шеруен Әзімұлы өз қаржысына салдырып, өмірінің соңына дейін, яғни 1921 жылға дейін ұстаған. Шеруен атам Ізімғали және Мәкәрім деген балаларын өз қаржысына Қазан, Бұқара қалаларындағы діни медреселерде оқытқан. Шеруен атамыз 1921 жылы Төленде қайтыс болған, «туған жылы шамамен 1850 жыл» деп айтып отыратын әкем. Діни өте сауатты, ауқатты, елге беделді болған Шеруен атамыз қайтыс болған соң, Кеңес үкіметі мешіттің құрылыс материалдарын мектепке пайдалану үшін тастарын бұзады. «Құдай жоқ, мешіттің халыққа пайдасы жоқ» деп мешітті бұзуға белсене кіріскен адам ертеңгі күні өзінің ши мылтығымен құс атып жүргенде оғы кері атылып, қайтыс болады. Одан кейін ауыл халқы мешітті бұзуға қорқады. Жоғарыдан большевиктер ауылды басқаруға өзге ұлт өкілін жіберіп, сол адамға мешітті бұзуды тапсырады. Кейін үлкен мешіттің жарты тасы алынып, мектеп салыну басталады. Алайда ауылға басшы болып келген өзге ұлт өкілін түнде Құдайдың құдіретімен тылсым күш мазалап, тасты кері қайтаруын сұрайды. Осыдан қорыққан әлгі адам ауылдан ұшты-күйлі кетіп қалады. Шеруен атаны көріп, тірі кезінің өзінде аруағын, әулиелігін сыйлаған халық Құдайдан қорқып, мешітті бұзуға дәті бармайды. Алайда кеңес үкіметі бір жылға жуық уақыт ішінде мешітті бұзып, оның тасы мен өзге материалынан мектеп салады. Мектепті әбден салып, ішіне құрал-жабдықтарын кіргізіп, жақында ашамыз деп отырғанда, белгісіз себептермен бір түнде күл-талқаны шығып, өртеніп кетеді. Ол кезде электр жарығы себепші деп айтатын, жарық жоқ болатын.

«Бұл шамамен атам қайтыс болғасын 1923 жылдары болу керек» дейтін әкем марқұм. Атам о дүниелік болғанша, яғни 1921 жылға дейін мешітті өзі ұстап келген. Шеруен атаның бойындағы ерекше қасиеттері ұлдары Ізімғали, Әбдірахман, Мәкәрім, Ахмет, Ғатауоллаға дарыған. Балаларының барлығы да діни сауатты, оқымысты, әулие болған. 2002 жылы шыққан Батыс Қазақстан энциклопедиясында: «Ізімғали әулие (1880-1911ж. ж.) діндар, тылсым қасиет дарыған кісі. Қаратөбе ауданының Төлен елді мекенінде өмір сүрген. Әкесі Шеруеннің де бойында ерекше қасиеттері болған, ел оны «әулие» деп құрмет тұтқан. 1893 жылы Өзбекстанның Бұхара қаласындағы діни медресеге оқуға түсіп, елге 15 жылдан соң, 28 жасында оралған. Үш жылдан соң 1911 жылы өкпе ауруынан қайтыс болған. Көзі тірісінде көріпкелдігімен, имандылығымен аты шыққан. Төлен ауылындағы ауру-науқас адамдар түнеп, тәу етеді.

Ізімғали әулиенің ұрпақтары – Қатауовтар отбасы Қоскөл ауылында тұрады» деп жазылған.

Мәкәрім Шеруенұлы 1885 жылы Қалдығайты болысындағы Төлен ауылында дүниеге келген. 1915 жылы Қазан қаласындағы діни медресені бітіріп келеді. Төлен ауылында әкесі Шеруеннің мешіті бола тұра, діни сауатты болса да, Кеңес Үкіметінің орнайтынын біліп, мешіт ұстамай, таза ағарту жолына түседі. 1917 жылы Төленде алғаш мектеп ашып, бала оқытып, 1925 жылға дейін жұмыс істейді. 1926 жылдан бастап Жымпиты ауданының қазіргі Жетікөл ауылына қарасты Ақоба, Сарыой деген жерлерінде мұғалім болады. Мәкәрім Шеруенұлы – Қаратөбе өңіріндегі алғашқы ұстаздардың бірі. Араб, түрік, орыс тілдерін өте жақсы білген және «Путь правды» газетін алдырып оқыған. Үйінде ғылыми-әдеби, тарихи кітаптар көп болған. Өзі оқытқан оқушыларға шығыс әдебиетінің белді өкілдері Хафизи, Низами, Фердоуси, Науаидың дастандарын және қазақ әдебиетінің классиктері А. Құнанбаев, Ы. Алтынсарин, Ш. Құдайбердиевтің шығармаларынан көп мағлұматтар беріпті. Мәкәрім ұстаздың алғашқы шәкірті – «Колхозшылар үні» газетінің (қазіргі «Қаратөбе өңірі» газеті) алғашқы редакторы Әділбай Жылкелдин. Мәкәрім ата 1930 жылы Жымпиты жақта ұстаздық етіп жүрген кезінде қайтыс болады. Қар еріп жатқан кез болғасын, көктемгі жол қиындығынан туған жері Төленге жеткізе алмай, оны Темірбек елді мекенінің маңына  жерлейді.

Ахмет Жұпболов 1892 жылы Төлен ауылында дүниеге келген. Ахмет әулие діни сауатты, арабшаны өте жақсы білген, кемтар, жоқ-жітік адамдарға қамқорлық жасаған, елге сыйлы болған. Ахметтің ұлы Хасан Жұпболов – 1928 жылы Төлен ауылында дүниеге келіп, 1989 жылы Орал қаласында қайтыс болған. Орал облыстық телевизия және радиохабарлары комитеті облыстық радиосының редакторы, зейнетке дейін бас редакторы қызметін абыроймен атқарған.

Ғатауолла (Қатауовтар әулеті) Шеруенов – 1894 жылы Байторылардың атақонысы Төленде дүниеге келген. Меккеге барып, қажы атанған адам. 1949 жылы «Қызыл ту» колхозының тұрғыны Ғатауолла Шеруеновті НКВД бөлімі «Ауылда мешіт ашып, ауыл балаларын ислам дініне уағыздаған Шеруен молданың баласы, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев секілді халық жауларының еңбектерін ел арасында кеңінен насихаттаған» деген желеумен тұтқындап, абақтыға қамайды. РСФСР Қылмыстық кодексі 58-бабының 10-11-тармақтары бойынша айыпты деп танып, 10 жылға соттайды. Атам Иркутск жақта жазасын өтеп жүргенде қайтыс болған, қай жылы қайтыс болғаны және сүйегі қайда қойылғаны белгісіз. Ғатауолланың жалғыз ұлы әкем Тұрсынғали Ғатауоллаұлы Оралдағы мұғалімдер даярлау институтында оқып жүргенде, Алаш партиясының идеясын қолдадың және Алаш арыстарының шығармаларын студенттер арасында насихаттадың деген желеумен РСФСР Қылмыстық кодексінің 58-бабының 10-11-тармақтары бойынша айыпты деп танылып, ол да 10 жылға сотталып, «Карлаг»-қа қарасты Жезқазған саяси лагерінде жазасын өтеп келеді. Кейін елге оралғасын оқуын жалғастырып, тарих пәнінен сабақ беріп, «Құрмет белгісі» орденінің иегері және КСРО оқу үздігі белгісін тағады. Әкесінің аты Ғатауолла болса да, 1967 жылы коммунистік партияға өту үшін амалсыздан «Қатауов» деген жасанды фамилияға ауысады. «Жалпы саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 14 сәуірдегі заңы негізінде атам Ғатауолла Шеруенұлы мен әкем Тұрсынғали Ғатауоллаұлына қатысты сот шешімі, НКВД  қаулысы және басқа да сот қаулылары негізсіз деп табылып, әкелі-балалы екеуі біржолата ақталады».

Осы тұста 1989 жылы қазіргі Бішкек қаласында бокстан «КСРО спорт шебері» атағын қорғаған Жанболат Қатауовтың Шеруен атаның тікелей шөбересі екенін айта кеткен жөн. Жанболат Тұрсынғалиұлы (1963-1994 ж. ж.) спорттың аталмыш түрінен «КСРО спорт шебері» атағын алған алғашқы батысқазақстандық екенін біреу білсе, біреу білмес.

Мақаланы жазу барысында Шеруен атаның ұлы Ахмет ишаннан тарайтын Талшын Хасанқызымен жолығудың да сәті түсті. Талшын Жұпболова аса жайлы, сабырлы, ақырын сөйлейтін, үнінен мейірім есіп тұрған жан екен. Оның орыс тілінде жазылған «Всевышний мой! Помилуй нас!» атты ғылыми еңбегі «Руханият» халықаралық мұсылман университетінің ғалымдары тарапынан аса жоғары бағаланып, оған профессор атағы берілген. Талшын Жұпболова әңгіме барысында өзінің әкесі, облыстық радиода бас редакторлық қызмет атқарған журналист Хасан Жұпболовтың өнегеге толы өсиеттері, өз басынан кешірген тылсым оқиғалар туралы баяндады. Тағылымдық мәні жоғары, ғибратқа толы бұл әңгімелерді, өкінішке орай, осынау бір мақаланың көлеміне сыйғызу мүмкін болмады. Жергілікті өлкетанушы  Қайыржан Хасанов 2015 жылы жарық көрген «Журналист Хасан  Жұпболов» атты кітабында Хасан Ахметұлының бойында ата-бабаларынан дарыған ерекше қасиеті болғанын және сол қасиетті кейінгі ұрпағына қалай аманаттағаны туралы жазғанын айта кетейік.

Мақаланы даярлау барысында жергілікті тұрғындардың Ишан аталар жайында айтқан әңгімелеріне де құлақ түрген едік.

– Мен қарт әжемнің бауырында өстім. Әжем молданың қызы, құймақұлақ жан болды. Өлең-жырды, әңгіме, ертегіні көп айтатын. Біз, немерелері таласып, қасына жататынбыз. Бөкейлік, руы – Қаратоқай беріш еді. Есімі – Мәстура. Әкесі Сатыбалдының да, арғы аталарының да ескіше оқуы мол болған. Үлкен аталары Бөкейлікте атақты молда болыпты. Бұрынғы қарттардың, қала берді осы әжемнің Төлендегі Ишан аталарымызға қатысты айтқан бір-екі әңгімесі есімде қалыпты. Ишан ата (Ізімғали ата) өмірден жастай кетіпті. Отыз жасында бақилық болған екен. Қайтар кезінде «Күн батуға қанша қалды?» деп уақытты сұрап жатыпты. Сыртқа шығып келген кісілер «Арқан бойы бар» десе, «Ой, әлі біраз ғұмыр бар екен ғой» дейді екен. Ишан атаның бұл сөзінің астарын ұққан Жаңғақ деген құрдасы көзіне жас алып, қимастықтан жылап жібереді. Сонда Ишан ата «Жыламаңыз, бір жетіде сіз де бізбен көрші боларсыз» деген екен. Айтқандай, Ишан ата күн бата дүние салады. Бір жетіден соң Жаңғақ құрдасына да уақыт жетіп, Ишан атаның қасына жерленіпті.

Төленнің жағасында Мерғали, Мерген деген екі ағайынды шал болды.

Мен Мергеннің Исатай деген ұлынан туған немересімін. Мерғали қарттың Шеруенұлы Мәкәрім атадан бір жастай ғана айырмашылығы болса керек. Мәкәрім атаның да діни оқуы терең болған. Бірақ төңкеріс болатынын сезіп, мешіт ұстамаған. Сосын балаларды жаңаша сауаттандырумен айналысқан. Бір жылы Төленге жауын жаумай, құрғақшылық болады. Мәкәрім атамыз оқуымен жаңбыр жауғызатын болып, ас бергелі жатқанда, жас шамасы қатарлас болғасын ба, Мерғали атай сеніңкіремей, шөпке кетіп қалады. Мәкәрім ата сойылған малдың бас сүйегін суға салып қойып оқиды. Сол кезде бір қара бұлт пайда болады да тоқтамастан селдетіп жауады. Мойындамай кеткен атамыз жаңбыр құйып кеткен кезде атты туарып, шөп тиелген арбаны ықтап бір сағаттай отыруға мәжбүр болыпты. Кейін Мәкәрім атаға «Оқуыңның құдіретіне көзім жетті…» деген екен, – дейді Төлен ауылының тумасы, бүгінде Орал қаласында тұратын зейнеткер Тұрғанбай Мергенов.

Төлен ауылының тұрғыны Жамал Құспанқызы – халық емшілігі жолын ұстанып жүрген жан. Оның ескінің салтымен құмалақ ашып, жауырын қарайтыны да бар.

– Өзім Тайпақта туып-өскен адаммын. Руым алашаның Барамығы. «Барамықтың ішінде Сырлыбайдың Ұзағынан өрбиміз» деуші еді әкем. Әкем Құспан Естасов деген молда болған кісі. Естас атамның әкесі Бектас та қасиет қонған кісі болса керек. Қал-қадерім келгенше сол аталарымның жолын ұстанып келемін. Жастайымнан көп ауырдым. Емшілікпен айналысқым келмеді. Жас кезімде қатты қиналғанда кісіден аулақ болайын деген оймен ауырған малды қараған кездерім болды. Зейнет жасына шыққанда ауруым батып, доғдырдың дәрісі көмектеспеген кезде өзіміздің Төлендегі Ишан атаның басына бардым. Ишан ата түсімде «Піссімілләні» білсеңіз, қолыңнан келмеген жерде өзім қарасамын» деп аян берді. Көп кешікпей бір қатты ауырған кісі мені іздеп келді. Мен ол кісінің ауруы туралы ешнәрсе айта алмадым. Өйткені, білмедім. Ишан атаны есіме алған кезімде әлгі кісінің үстіне қоңыз қаптап кеткендей көрінді. Сол кезде Ишан атаның «Әлің келмегенде, өзім қарасам» дегені ойыма сап ете түсті. Содан қоңыз жүрген жерлермен қолымды жүгіртіп едім, науқас түзеліп, тұрып кетті. Ишан аталардың шарапатымен тілі шықпаған адамның тілі шыққанын, бала көтермегендерге перзент нәсіп болғанын көріп жүрміз. Бұрынғылардан осы аталардың аруағы алапат өртті тоқтатқанын, жын буып, ауырғандардың Ишан ата зиратына келіп, құлан таза айыққандарын талай естідік, – дейді Жамал апай.

Қаратөбе ауданының тұрғыны, бүгінде аудандық кәсіпкерлік бөлімін басқаратын Нұрбол Бозов өзінің Ишан аталардан көрген шарапатын төмендегіше әңгімелейді.

– Бала күнімде қызылша болып ауырдым. Ауру асқынып кеткен кезде көзіме шауып, қос жанарым жасаурай беретін болды. Үлкендер аудан басындағы, облыс орталығындағы дәрігерлерге қаратып, көзге тамызатын дәрілер алып пайдаландым. Бірақ ол дәрілердің әсері уақытша болып, көзімнің ауруы басылмай көп азаптандым.

Сол уақыттарда әкем қайтыс болып, емделуге мүмкіндік болмай, ауруым одан сайын үдей түсті. Аз уақыттың ішінде көзімнің көруі нашарлап, «-2»-ге дейін төмендеді. Сөйтіп жүргенде бір күні үйге Төлен ауылында тұратын Елекен Аманғалиев есімді рулас ағайынымыз келді. Руымыз алашаның Шотқарасы, Елекен ата молда кісі болатын. Өте таза, сөзі түзу, киім киісі, жүріс-тұрысының бәрі бұрынғының қасиетті кісілерін еске салғандай жақсы адам еді. Менің жанарыма көзі түскен Елекен ата «Мына баланың көзі ауырып жүр ғой, Ишан атаның басына апару керек» деді анама. Содан ауылға келіп жүрген бір трактормен Төленге бардық. Елекен ата мені Ишан атаның зиратына алып барды. Қауымның сыртына бір оқыды, ішіне кіріп, Ишан атаға арнап және оқыды. «Балам, Құран оқып отырған кезде, жылан немесе басқа да жәндіктер көрінуі мүмкін, қорықпа» деп ескертті маған. Зираттың басынан топырақ алып, үйге келдік. Ертеңіне күнмен таласа ұйқымнан оятты. Атаның басынан әкелген топырақты үлкен табаққа салып, суға езіп қойған екен. Сол сумен көзімді, беті-қолымды жуғызды. Сөйтіп бірнеше күн ем жасағасын, Ишан атаның басына қайтадан алып барды. Тағы да Құран оқып, ақтық байлады. Сосын Төленге келген бір мәшинемен мені ауылыма, Қалдығайтыға мінгізіп жіберді. Көзімнің мазалауы басылып, кәдімгідей тыншыды. Баламын ғой, тіпті ауырғанымды ұмытып та кеттім. Қайтадан Оралға барып, доғдырға қаралар кезде медбике болып істейтін Клара апам: «Іштей атаның аруағына сыйынып жүр, бірақ қазақы ем жасалғанын ешкімге айтпа» деп мұқият тапсырды. Кеңес үкіметінің дін мен дәстүрге қырын қараған кезі ғой. Оралға келгенімде Ғаббасов, Таргакова деген дәрігерлер қарап, жақсылап тексерістен өткізді. Сосын қандай ем жасап едің деп сұрады. Өздеріңіз берген дәрілерді ғана тамыздым деп жауап бердім. Олар таңғалып, қайта сұрады. Мен де алдыңғы жауабымды қайталадым. Дәрігерлер уақыт өткен сайын шапшаң кеми түскен көзімнің бірқалыпқа тұрақтанып қалғанына таңданыс білдірді. Азапқа салған көз ауруынан солай жазылып едім. Құдайға шүкір, Ишан атаның қасиеті шығар, сол бала күнімнен әлі күнге дейін көзімнің көруі бірқалыпта, «-2» көзілдірік тағып жүрмін. Ишан атаның аруағын киелі санап, осы күнге дейін тәу етіп, басына барып тұрамын. Реті келгенде отбасымды, сырқаттанған балаларымды да апарып тұрамын. Өйткені кейінгі ұрпақ жұртына жақсылығы тиген осындай қасиетті адамдарды ұмытпауы тиіс.

Нұртас   САФУЛЛИН,

«Орал  өңірі»

Үлкендердің көпшілігі «Күн бұлттанса, аяқ-қолымыз сырқырайды» деп жиі айтады. Тіпті белдері көтертпей, таяққа сүйеніп жүретіндері де бар. Соңғы кезде мұндай сырқат түрі жасы отыздан асқан жандарды да мазалай бастады. Буын неге ауырады? Дерттің алдын алу үшін қандай ем-дом жасаған дұрыс?

Облыстық клиникалық орталықтағы ревматология бөлімінің меңгерушісі Салтанат Ғұмарованың айтуынша, буындардағы шеміршекаралық майдың таусылуы, сүйектердің жарақат салдарынан қисық бітуі, сондай-ақ ревматологиялық дерттер буын сырқатына алып келеді екен. Яғни жамбас, тізе буындарындағы буынаралық шеміршек майы азайса, екі сүйек бір-біріне қажалып, мүжіледі. Тізенің  сықырлауы да шеміршек майының азайғандығын білдіреді.

Алғашқыда аздаған ауырсынуды адам елемей жүре беруі мүмкін. Кейін ауыр жұмыс жасағанда, ұзақ жүргенде немесе бір жерде ұзақ отырғанда, баспалдақпен жоғары көтерілгенде адамның бел және жамбас сүйектерінде ауырсынулар басталады. Бірақ демалғаннан кейін ауырғаны басылады. Сүйектер қажалған сайын ауырсынулар күшейіп, адам тізесін бүге алмай, ақсаңдайды. Тіпті аурудың алдын алмаса, соңы мүгедектікке соқтыруы да мүмкін екен.

– Артрит – буындардағы шырышты қабықтың қабынуынан болатын дерт. Ол ағзадағы бүкіл буынның қабынуына алып келеді. Оның серопозитивті және серонегативті түрі бар. Серопозитивті түрі адамды мүгедектікке ерте душар етеді. Сондай-ақ фастфуд өнімдері мен газды сусынды көп тұтынған ағзаның зат алмасу процесі бұзылып, аяқтың башпайлары құяң дертіне шалдығуы мүмкін. Дерттің алғашқы белгілерін айтсақ, аяқтың бірінші башпайы қатты шаншып ауырады. Қазір артрит дертін қанды иммунологиялық сараптамаға тапсыру арқылы ерте сатысында анықтаймыз. Бұрын буын ауруларын қол мен аяқты рентгенге түсіру арқылы анықтайтын едік. Рентгеннен қол-аяқ сүйектері  қисайып, өзгеріске ұшырағанда ғана көрінетін. Саусақ сүйектері өзгеріске ұшыраған науқастарға қабынуға қарсы гармондық дәрілер беретін. Қазір өте күшті базисті терапия арқылы сүйектердің қисаюына жол бермейміз. Буын ауруларының бірден-бір себебі адамдардың қимыл-қозғалысының жоқтығынан. Таңнан кешке дейін компьютердің алдында отырған адамның қозғалысы шектеледі. Нәтижесінде ағзаға тұз жиналады. Екіншіден, жүре тамақтанудың салдарынан. Көшеден тез даярланған тамақтарды жеу семіздікке душар етеді. Артық салмақ буынға да зиян. Әсіресе, екі-үш бала туған келіншектер артық салмақтан балтырлары, тізелері ауырып жүреді. Буыны  ауыратын  адамдар ауа райына да тәуелді болады. Олар алдағы екі-үш күнде күн суытатындығын сезеді. Яғни аяқ-қолдары сырқырай бастайды, – дейді Салтанат Қадешқызы.

Осы орайда айта кетсек, облыстық клиникалық аурухананың травматология бөлімінде тізе және жамбас сүйегін эндопротездеу  оталары жасалуда. Аталмыш оталар науқастың буын дерті асқынып, оған дәрі-дәрмек көмектеспеген жағдайда және жүріп-тұруына кедергі келтірген кезде  мүгедектіктің алдын алу үшін өтеді.

Дерттің  алдын  ал!

Маманның айтуынша, буын ауруларының алдын алу үшін дәрігердің рұқсатымен кальций ішкен жөн. Әсіресе, әйел адамдардың етеккірі тоқтап, медицина тілімен айтқанда, климакс басталғанда ағзасындағы кальций сүйекке сіңбей, қанның құрамында ғана жүреді екен. Кальций сүйектің беріктігін қамтамасыз ететіні мәлім. Дәруменді бір ай қабылдағаннан кейін міндетті түрде  анализ тапсыру керек. Егер қан құрамындағы кальций қалыпты жағдайда болса, онда тұтына беруге болады. Ал кальций көрсеткіші қалыпты жағдайдан  жоғары көтеріле бастаса, дереу тоқтату керек. Өйткені кальцийді көп тұтыну  қалқанша безге зиян.

– Тұрғындардың көбі денсаулығы мазаласа, алдымен интернеттен қарап, таныстарынан сұрап, өз бетінше ем қабылдайды. Содан ауру асқынған кезде ғана  ауруханаға келіп, дәрігердің көмегіне жүгінеді. Бізге келетін науқастар да солай. «Төрт-бес жылдан бері ауыратын еді» деп келеді. Буыным ауырады деп бей-берекет дәрі қабылдап, асқазаны мен бауырын  бүлдіріп келетіндер де бар.  Жарнамадағы сықпа майлар, дәрі-дәрмектердің химиялық құрамы өте әсерлі. Сондықтан адамның денсаулығы мазалаған жағдайда, ең бірінші, маманнан кеңес алу керек, – дейді ревматолог дәрігер Салтанат Қадешқызы.

Сала мамандарының пікіріне құлақ ассақ, буын ауруларынан құлан-таза айығып кету қиын. Сондықтан сырқатқа шалдыққан адам, мүмкіндігінше, салмағы бес келіден артық затты көтермеуі керек. Затты екі қолына тең салмақта ұстағаны жөн. Сондай-ақ биік өкшелі және табаны тегіс аяқ киім кию де жамбас, тізе буындарына зиян. Үшіншіден, кез келген дерт дендемесін десек, дұрыс тамақтанудың маңызы зор. Тәтті бұрыш, сарымсақ пен пияз, саумалдық (шпинат) пен ақжелек (петрушка) секілді көкөніс түрлері буынға өте пайдалы екен.

Гүлсезім  БИЯШЕВА,

«Орал  өңірі»

(повестен үзінді)

Бирге журдик бирталай,

Ол күндерим жырғалай

Азир жоқсың жанымда сен,

Еңсеп жүрек қинады-ай…

Қырғыздың әні «Арман-ай»

…Алматының тамылжыған мизам шуақты күзгі күндерінің бірі еді. Қазақтың мемлекеттік университетіне қарасты журналистика факультетінің үшінші курсының студентіміз. Қай пән екені дәл қазір есімде жоқ, философияның, жоқ әлде саяси экономияның лекциясы ма екен, әйтеуір қос топтан құралған курстастардың қарасы мол көрінді. Бұлай болатын да жөні бар. Өйткені Политэкономия пәнінен дәріс оқитын ағай мен Философиядан дәріс оқитын апайымыз өзге оқытушыларға қарағанда тым талапшыл болғандықтан біз ол кісілердің сабағынан себепсіз қалмауға тырыратынбыз. Сондай «төрт көзіміз түгел» жиналған лекциядан үлкен үзіліске шыққан бетіміз еді. Әскерге барып келгеннен кейін оқуға түскен біздің топтың бес-алты жігіті кімнің қалтасында қанша тиын-тебен бар екендігін анықтап алып, сосын бар қаражатты бір қолға жиып, жүрек жалғамақ ниетпен буфетке беттеу үшін оқшауланған едік. Бұл жоспарымызға бізге таяна келіп, тіл қатқан екі жігіттің сөзі бөгет болды. Біреуі қой көзді, дөңгелек жүзді, мұртты, мығым денелі тапал қара да, екіншісі бұйра шашты, ашаң жүзді сіліңгір ұзын.

• Жігіттер, үшінші курстансыңдар ма?-деді қос жігіттің мұрттысы.
• Иә.

 —  Бізге старосталарыңыз керек еді…

— Міне, мына жігіт,-деді Мақсұт өзіміздің мұртты Қаныбекті нұсқап. Осыдан кейін бейтаныс жігіттер Қаныбектен бастап, жағалай қолымызды алып, есімдерін атап, оларға қолымызды ұсына бере біз де өз атымызды атап шықтық. Сонан соң төртпақ келген тапал қарасы сөз бастады:

— Жігіттер, жаңа айтқандай менің атым – Кеша, Керімбай. Мен де, мына Әлібек те Бішкектегі Қырғыздың мемлекеттік университетінде оқимыз. Сіздер секілді болашақ журналистерміз, біз де үшінші курстың студенттеріміз. Қазақстанға, Алматыға келген мақсатымыз, сіз бен біздің аталарымыз «Бармасаң, келмесең, жат боларсың» дегендей, қазақ курстас құрбы-құрдастарымызбен достық қарым-қатынас орнату. Бізде сіздің дегідей өз тілімізде жоғары білім беретін топ екеу емес, бір-ақ топ. Мен сол топтың старостасымын,-деп зып-зып ете сөйлеп, бір тыныстады Кеша-Керімбай. Біз мұндай күтпеген  ұсынысқа жөпелдемде не айтып, не қоярымызды білмей аз-кем дағдарып қалдық. Сөйтіп ананы-мынаны айтып тұрғанда келесі сабаққа кіруге белгі беріліп, әуен ойналды. «Енді не істемек керек?..» «Ханда қырық кісінің ақылы бар» дегендей, бізді бұл тығырықтан, стартостамыз Қаныбек алып шықты.

— Кеша, Әлібек, біздің жігіттер сабаққа кіре берсін. Сендер жолдан келдіңдер ғой, қарындарың ашқан шығар. Жүріңдер, қалған әңгімені буфетке барып  жалғайық. Ал сен Қайреке, сабақтан соң курстың «ақсақалдарын» біздің бөлмеге жина, 301-топтың старостасы Біржанға айтуды ұмытпассың. Бұл саған профорг ретінде тапсырма,-деді Қаныбек сөзінің соңын маған қарата. Осылайша «жүрек жалғаймыз» деп жинаған тиын-тебеніміз Қаныбектің уысында кетіп, қонақтарға бұйыратын болды да,  біз аудиторияға беттедік…

Қос қонағымыз Алматыда бір қонып, ертеңіне күн еңкейгенше Алатаудың баурайындағы ақшаңқан қаланы аралатып, екіндідегі аутобуспен екі мейманымызды Бішкекке шығарып салдық. Алдымен келер жылғы сәуір айының үшінші сенбі-жексенбісіне қонаққа олар келетін боп келісілді. Қырғыз бауырлар бірінші боп достық ұсынғасын, «Сіздерге әуелі мейман болып өзіміз барамыз» деп өзеуреуге біз ыңғайсыздандық.

…Қонақтарымыздың келетін күні таянған сайын курстастар арасындағы абыр-сабыр көбейді. Әсіресе, курстың көшбасшылары әбігер. Үзіліс кезінде қонақтарды қалай қарсылап, қайда қыдыртатындығымыз аудиторияда айтылар әңгіменің ең басты тақырыбына айналды. Күн тәртібінде әсіресе, ақша мәселесі өте өткір тұр. Кім қандай керемет ұсыныс айтса да, ақыр аяғы қаржы-қаражатқа келіп тіреле береді. Алатын стипендиямыз сол кездегі кеңестік ақшамен 40-50 сом. Кеңес одағының мемлекет ретінде күн санап тынысы тарылып, инфляция дегенің күн өткен сайын қарқын алып, ақшаның құны қалмай барады. Бір ай бойы күткен ырыздығынан әр курстасымыз әрі кетсе 15 сом ғана бөліп берер. Одан әрі қинаудың өзі қисынсыз. Екі группаның старосталарына қоса, қос профорг пен қос комсорг* жатақханадағы бөлмелеріміздің бірінде оңаша талқылағанда «Курстастардың бәрі бірдей 10-15 сомнан бере қояр ма?» деген қауіп те айтылған-ды. Жеме-жемге келгенде әлгі күдік-күмән орынды болып шықты. Елу студенттен құралған екі топтан қызы бар, жігіті бар 12 курстасымыз қырғызстандық қонақтарды қарсылауға қаржылай қолдау көрсете алмайтындықтарын алға тартты. Олардың әрқайсысының өзіндік орынды уәжі бар екен. Бірі бөлмесіне несиеге алған теледидардың ақшасын екі айдан бері төлей алмай жүр, енді бірі денсаулығы сыр беріп, біраз дәрі-дәрмек алуға мәжбүр, тағы бірі ата-анасы пошта арқылы салған ақшаға стипендиясын үстемелеп, киім-кешегін   барынша жаңғыртып-жаңаламақ ниетте. Иә, КСРО-дай алып мемлекеттің шаңырағы шайқалып, үйреншікті қоғамдық формацияға қоса, меншіктік қатынастар күрт өзгеріп, инфляция құрық көрмеген асаудай жалынан сипатпаған өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары білім қуған студент түгілі, жұмыс істейтін адамның өзіне оңай тимеді. Алайда ақшаның орайы келді әйтеуір. Курстың әскерге барып келіп, оқуға түскен 11 жігіті былтырдан бері Алматыдағы үлкенді-кішілі газет-журналдардың редакциялары мен радиотелеарналарда жарты ставкада қызмет істейтінбіз. Стипендиямыздан беретін 15 сомның үстіне жаңағы он біріміз наурыз айына қатысты жалақымыз бен қаламақымыздан және 25 сомнан ортақ қазанға қосатын болдық. Бұған қоса екі топтың екі профоргі университеттің студенттік кәсіподағының төрағасына жағдайды жазбаша баяндап, курстың ортақ мүддесі үшін 200 сом қаржылай көмек алып бердік. Осылайша қонақ күтуге жарайтындай біраз ақшаның басы құралып, курс көшбасшыларының көңілі көншігендей болды…

       Межелі күні қонақтарымыз жеті жігіт, тоғыз қыз болып, Бішкек – Алматы автобус қатынасының алғашқы рейсімен келді. Оларды үш-төрт жігіт болып қарсылап, жатақханаға әкеліп, алдын-ала қамдалған таңғы шайды бергеннен кейін екі топтың қос-қостан староста-комсоргтары бастап, меймандырымызды қыдыртуға алып кетті. Әуелі екі-үш сағаттай қала аралалап, сосын Медеуге бармақ. Ал екі  топтың екі профоргі Нұрлан екеуміз ұйымдастыру шараларына бас-көз болып іште, жатақханада қалдық. Бәрі алдын-ала ойластырылып, кімнің қандай шаруаға жауапты екендігі күн ілгері белгіленіп қойылғандықтан, ұйымшыл курсымыздың қыз-жігіттері бірі-біріне қолғабыс болып,  Нұрлан екеумізге еш салмақ салған жоқ. Қайта қыздар жағы әзілді-шынды «Қырғыз қыздар қолтықтап кетпей, бізбен қалған қос профоргіміздің қарны ашып қалмасын» деп біздің алдымызға дәм тосып, шай құюумен болды. Қайран, сол бір жыл – он екі ай бойы аспаны ашық, жаймашуақ жаздай жайдары студенттік дәрен-ай…

Қазағы бар, қырғызы бар қыдырып кеткен құрбы-құрдастарымыз кешкі сағат алтыдан кете оралды. Бәрі мәз-мәйрам, бәрі шат-шадыман. Әсіресе, конькимен алғаш рет сырғанаған қырғыз қыз-жігіттер Медеуден алған әсерлерін бірі-бірімен жарыса айтып, тауыса алар емес. Сондай керемет көңіл күймен дастархан басына жайғастық. Біздің қыздар құйған шай мен дайындаған дәм-тағам қонақтарымызға өте ұнады. Қырғыз жігіттер біздің қыздарға, біз қырғыз бойжеткендерге көз салып, әдемі әзіл, орынды қалжың айтып, әуелете ән шырқап, арамыздағы ақындарымыз өлең оқып, несін айтасың, керім бір жарасты отырыс болды. Сосын көктемнің керімсал кешінде қырғыз қыз-жігіттермен бірге жастық шақтың мәңгі жасыл жайлауы – ҚазМУ қалашығында серуендеп, көз байлана би кешін ұйымдастырдық. Ал ертеңіне Алатаудың арғы жағынан келген замандастарымызға ару қала Алматының біраз көрікті жерін аралаттық. Әсіресе, ақ шаңқан қала Алматының төріндегі 28 панфиловшыларға арналған саябақтағы Мәңгілік алау мен батырларға арналған ескерткіштер ансамблі қырғыз құрбы-құрдастарымызға қатты әсер етті. Бүгінгі ашық аспан, бейбіт күн  үшін мерт болған аталарымыздың ерлігін қастерлеп, олардың мәрмәрдан қашалған тұлғаларына тағзым етіп, гүл шоқтарын қойдық. Сәске түс ауа КазГУ-градқа қайтып келіп, қазақтың тұңғыш ғарышкері Тоқтар Әубәкіровпен біздің университеттің бас корпусында өткен кездесуге қатыстық. Бұл жеті қат көкке самғап қайтқан батырдың ғарыштан оралғаннан кейінгі ел-жұртпен алғашқы жүздесуі еді. Дидары нұрлы, жүзі шуақты Тоқтар аға өзінің өнегелі өмір жолынан, сынақшы-ұшқыш ретінде қалыптасу кезеңінен, ғарышкерлер қатарынан қабылдануы мен ғарышқа ұшу сапарынан естеліктер айтып, студенттер қойған сұрақтарға шынайы жауап берді. Шынайылық қашан да әсерлі ғой, біз қазақтың қыранымен кездесуден қазақ-қырғызымыз бірдей ерекше қанаттанып шықтық.  Көк жүзінен оралған қаһарманмен кездесуден кейін Көктөбеге көтеріліп, Алматыны төбе басынан біраз тамашаладық. Сосын «Ауыл» ресторанынан ұлттық дәм-тағаммен ауқаттанған соң, Көктөбенің етегіндегі «Арман» кинотеатрынан қазақтың танымал режиссері Талғат Теменовтың «Махаббат бекеті» фильмін көрдік. Романтикалық сипаттағы бұл кинотуынды біздің бәрімізге ұнады. Кинодан шығысымен сол маңдағы кафелердің бірінен жүрек жалғап, аутовокзалға бет алып, соңғы рейспен қырғыз қыз-жігіттерді елдеріне шығарып салдық. Олар аттанарда мамыр айының алғашқы аптасының демалыс күндеріне  бізді қонаққа шақырды, біз бұл ұсынысты қуана хош алдық.

             …Міне, біз сапар-саяхатқа шығатын күн де келіп жетті. Сенбі күні таңғы сағат сегіздегі автобуспен біздің курстың жеті жігіті мен он бір бойжеткені айыр қалпақты ағайындардың астанасы – Бішкекке бағыт ұстадық. Асфальт жолмен «Икарус» автобус жүйткіп келеді. Алматы мен Бішкектің арасы 4-5 сағаттық жол. Билетте көрсетілген орындарымызға жайғасып, көңіліміз жайланған соң біздің курстың өнерлі жігіттерінің бірі Ерлан өзімен бірге ала шыққан домбырасының құлақкүйін келтіріп алып, сол жылдары студенттік ортада жиі шырқалатын композитор Мэлс Өзбековтың «Тобылғысайын» сызылтты.

                      Сұрасаң ауылымды Белтұрғанда,

                      Майысар қайың ағаш жел тұрғанда-ай,

                      Сұлуын өзге ауылдың неғылайын,

                      Бұралып сәмбі талдай сен тұрғанда-ай…

Қайырмасына келгенде келгенде курстың қыз-жігіттері қосыла шырқады,

                      Жұлдызымсың нұрын шашқан-ай,

                      Атыңнан айналайын Тобылғысай…

Алғашқы әннің бел ортасы ауа гитарасының құлақкүйін келтіруге кіріскен Қаныбек-староста «Тобылғысай» аяқтала бере, халық әні «Ой, көкті» әуелетті. Осы ән тәмамдала бере Ерлан «Маусымжанға» басты:

                       Қыз қосылса, теңімен жыламасын-ай,

                       Көздің жасын тектен-тек бұламасын-ай..,

 Бұл әннің қайырмасын тек біздің қыз-жігіттер ғана емес, автобустағы өзге жолаушылардың біразы қосыла шырқады:

                        Маусымжан, Маусымжан,

                        Танимын қалқам, даусыңнан…

Іле-шала «Маусымжанның» сөзін білетіндер оның шумағын да Ерланмен бірге шырқауға көшті. Осы ән аяқталысымен автобустың алдыңғы жағында отырған бір келіншек «Жайдарманды» бастады.

                          Жан көрінбес көзіме өзіңдей боп, ей,

                          Жаңа шыққан егіннің көгіндей боп, ей

                          Жайдарман, жақын кел,

                          Жан жар етем, қолың бер!..

«Жайдарманнан» кейін әлгі келіншек қазақ арасына кең таралған қырғыз әні «Жылқычының ырын» таза қырғыз тілінде шырқай жөнелді:

                           Асыл бир туқым мингеним,

                           Салқын төр жайлао жургеним,

                           Эрикпен жылқы қайтарып,

                            Қайдасың, келчи суйгеним?!

                              Жылқы оттайд шоптин турлерин,

                              Мен жуптайым жупар гулдерин

                              Санадан тақыр чықпайсың,

                              Сағындым келчи, суйгеним

                               Ырғыздар желге жалбырап,

                               Ырғыштан үркед арғымақ

                               Қамықпа келед дегендей,

                               Ай қарайд көктен жалдырап

                                Қуанам жылқы баққанға,

                                Қиялым учуп аспанға

                                Жаныма келсең болмой ма,

                                Жылқылар жушап жатқанда

                                Мен жылқычы, сен шопан,

                                Қиқырып тобын жөн салам,

                                Өлкемиз учун иштерден,

                                Өркендеп өссин гул заман

                                Боздақ бир төрди жай қылып,

                                Бос кезде жорға салдырып,

                                Чаршаған кезде демалсақ,

                                Жалыққан атты шалдырып

Не деген назға толы әуезді ән еді! Қайта-қайта тыңдай бергің келеді, қосылып шырқап кеткің келеді!.. Осы әннен кейін жөн сұраса келсек, қолында әлдилеген бөпесі бар әлгі әнші келіншек Жамбыл облысының жігітіне тұрмысқа шыққан қырғыздың Чолпан есімді қызы екен. Чолпан жеңешеміздің төркіні Алатооның арғы жағындағы айыр қалпақты ағайынның Нарын өңірі болып шықты. Отағасы екеуі бір жастан енді асқан тұңғыштары Дәуренді алып, балдырғанның нағашы жұртына қыдырып бара жатқан бойы екен. Мамыражай мамыр айында төркіндеп бара жатқан Чолпан жеңешеміз алдындағы балбөбегі «ақ мамасын» сұрап қыңқылдағанша, кезектестіріп қазақ пен қырғыздың төрт-бес әнін шырқап үлгерді. Бізден бірер жас үлкен отағасы Еркін Кеңес одағы кезінде Отан алдындағы азаматтық әскери борышын Фрунзеде* өтеген көрінеді. Сол жылдары ол Қырғызстанның астанасындағы консерваторияда оқитын болашақ жарымен қала бойынша әскери патрульдік қызметте жүргенде саябақта танысқан болып шықты.

• Қаныбек, «Қызыл гүлім-айды» айтайық,-деп әнге қатысты алғашқы ұсынысты біздің курстың тықылдаған ең пысық қызы ақтөбелік Алтын айтты. Қанекеңде қайт жоқ, лезде «Қызыл гүлім-айды» қалықтатты.

                   Кездескенде жан еркем назданасың,

                   Жасыра алмай сырыңды көзқарасың,

                   Жадыратшы жанымды жаз боп келіп,

                   Қол жетпейтін Қызыл гүл сен ғанасың

Бұл әннің де қайырмасын курс болып, қосыла шырқадық:

                           Қызыл гүлім-ай, ай-ай,

                           Қызықтырдың-ай, ай-ай,

                           Аппақ гүлім-ай,

                           Ардақтымсың-ай…

  Кезек сол жылдары КазГУградқа қоса, бүкіл Алматыны тербеп тұрған Табыл Досымовтың әндеріне келді.

  Ақ дидарың-ай, сенің ақ дидарың-ай,

  Жүрек сырын сезбедің көп қинадың, еркем-ай,

  Жүрек сырын сезбедің, көп қинадың-ай,

                                                             ақ дидарың-ай…

  Қас-қабағың-ай сенің, қас-қабағың-ай,

 Жанарыңа қарауға жасқанамын еркем-ай,

 Ару қызы сен бе едің, астананың-ай,

                                                            қас-қабағың-ай…

 Назды күлкің-ай сенің, назды күлкің-ай,

 Назды күлкің көңілдің жазды бұлтын-ай, еркем-ай,

 «Сүйем» деген айтармын сөзді бір күні-ай,

                                                           назды күлкің-ай…

 Көзқарасың-ай сенің, көзқарасың-ай,

 Неге сонша мәз болып назданасың, еркем-ай,

 Көрмеппін едің қазақтың бозбаласын-ай,

 Қайтем сені маңдайға жазбағасын-ай,

                                                              көзқарасың-ай…

Біздің журфактың студенттері өзіміздің факультеттің түлегі Табылдың бір әнімен шектелуші ме еді?! «Астананың аруынан» кейін «Ұнатамын мен сені…», «Кешіккенің қайткенің», «Күнікей қыз», «Солдат сағынышы», «Сәйгүлік көрем…» секілді біраз ән әуеледі. Бір кезде біз шырқап отырған әндердің көш-керуенін терезеден сыртқа көз салып отырған Гүлнәрдің, — Қырғызстанның аумағына кірдік,-деген даусы үзді. Бәріміз жапатармағай тысқа көз тіктік. Қазақстаннан еш айырмашылығы жоқ көрініс. Сол таулар, сол дала, ерке самалмен тербелген сол гүлдер. Егіз қозыдай ұқсастық.  Тіпті, жолай ұшыраған айылдардың* тыныс-тіршілігі де қазақ ауылдарынан айнымайды. Әнебір төңіректің төрін бермей құлдыраңдаған құлыншақ, анабір өріске бұзау айдаған бала, сәске түс шамасында көлден иінағашпен су алып келе жатқан балауса бойжеткен… Бәрі-бәрі бала кезімізден көзіміз үйреншікті көріністер. Осылайша біз әндетіп отырып, Бішкекке қалай жеткенімізді байқамай қалдық. Аутовокзалдан бізді Кеша-Керімбай бастаған үш жігіт қарсылап, екі шағын «Рафик» аутобуспен Қырғыз мемлекеттік университетіне қарасты қалашыққа жеткізді. Бір жатақхананың алдына тоқтай бергенде бір топ қыз-жігіт бізді көліктің есігі ашылар-ашылмастан әрқайсысымызға бір-бір шоқ қызғалдақтан ұсынып, құшақ жая қарсылап, бұрыннан танитындарымыз амандық-саулық сұрасып, бірден мәре-сәре бола кеттік. Іле-шала жаңағы жатақхананың үшінші қабатына көтерілдік. Тура өткендегі біз секілді қырғыз  достарымыз өздері тұратын жатақхананың кеңірек бір бөлмесінен дастархан қамдап қойған екен. Шіркін, жастық шақтың шырқау шыңы  – студенттік дәурен-ай, күн сайын қызық, күн сайын думан, күн сайын мереке, күн сайын мейрам! Бір-екі кәсе шай ішіп, біз таңдай жібітісімен Кеша-Керімбай отырысты үйіріп ала жөнелді,

     — Әуелі Қанеке, меймандарды өзіңіз таныстырып өтсеңіз.

Мұндайға біздің Қаныбек-староста қамшы салдырған ба?! Әп сәтте бәріміздің аты-жөнімізге қоса, студенттік қоғамдық жұмысымызды, тіпті кең байтақ Қазақстанның қай өлке-өңірінен екенімізге дейін айтып шықты. Өз кезегінде Кеша-Керімбек,

        — Мені бәріңіз білесіздер, екі тарап та түгелдей таниды. Сол себепті мен таныстыру рәсімін біздің топтың профоргі Құрманжан қарындасымыздан бастайын. Өткенде біз сіздерге барғанда Құрманжан Финляндияға жарысқа кетіп, Алматыға бара алмай қалды. Сонымен, біздің топтың профоргі, көркем гимнастикадан КСРО-ның спорт шебері Құрманжан Жанаева,-дей келе өзінің оң жағындағы бойжеткенге көз қиығын салды. Іле-шала елік жанар, гүлдей нәзік, сәмбі талдай сымбатты бойжеткен орнынан көтеріліп,

     — Құрманжан,-деп күлімсірей басын изеген мезетте қырғыз жігіттердің бірі, — Сіздің профорг кім еді?-деп сұрап қалды. Мен орнымнан көтеріліп,

     — Қайырхан,- деп атымды атадым.

            — Міне, сәйкестік!-деп тағы килікті жаңағы жігіт, — Қызметтері бірдей, оған қоса, тіпті есімдеріне дейін ұқсас, Қайырхан – Құрманжан. Демек, қос профоргті қатар отырғызу керек!

Бұл сөзге өзге қыз-жігіттер ду күлісті, ал екеуміз бір-бірімізге сол сәт жылышырай қарап, сен маған жанарыңнан нұр шаша жымиып тұрдың. Екеуміз осылай танысып едік, жаным!..

         — Мына біздің жігіттердің ішіндегі ертелетіп боза ішкенді ең жақсы көретін Эркен менің миссияма  килігіп кетіп жатыр. Оны айыпқа бұйырмаңыздар. Бірақ сөйте тұра, Эрекең жөн сөз айтты. Неге бірі-бірімізді жатсынып-жатырқағандай қазақ-қырғыз болып бөлініп отырмыз? Қанкеки, Қайырхан мен Құрманжанды қатар отырғызайық, қалғанымыз үзілістен кейін көрерміз,-дегені Кеша-Керімбайдың. Сол-ақ екен айналамдағы қыз-жігіттер ысысырыла орын беріп, Құрманжанның менің жаныма төрлетуіне жағдай жасады.

         — Міне, енді қазақ пен қырғыздың, яки Қайырхан мен Құрманжанның тойында отырғандай болдық!-деп бір арманына жеткендей желпінді Эркен. Бөлменің ішін тағы күлкі кернеді. Ал сен жүзің алаулап, жанарыңды төмен салдың…

        — Керімбек, сен жаңа Құрманжанның спорт шебері екенін айтың ғой. Ал біздің Қайырхан да көптің бірі емес, жастар арасынан бокстан Қазақстанның үш дүркін чемпионы, халықаралық жарыстардың жеңімпазы. Біздің жігіт те спорт шебері,-деп тәптіштеді Алтын. (Негізі, Алтын менің мерейімді үстем етем, мәртебемді биіктетем, абыройымды асқақтатам деп отырып, сәл-пәл артық кетті. Бірді-екілі халықаралық жарыстардың жеңімпазы екенім рас, тек Қазақстанның үш дүркін емес, екі мәрте чемпионымын. Он жыл бокспен шұғылданғанда бір сыр бермеген оң қабағым биылғы финалда қайта-қайта жарылып, қан тоқтамай, ақыры төреші ақырғы айқасты мерзімінен бұрын тоқтатып, мен сол жолы күміс медальды місе тұтуға мәжбүр болдым…)

       — Енді былай істегеніміз жөн болар,-деді Кеша-Керімбек, — Бірі-бірімізге тезірек бауыр басуымыз үшін ән шырқайық. Қазақ бауырлардан қонақкәде сұрамас бұрын айылдың алты ауызы бізден болсын, қанеки!

Сол сол-ақ екен қырғыз достарымыз әуелі өз тілдерінде махаббат сезімі тұнған ән «Жаңбырлы түнді», сонан соң қазақ пен қырғызға ортақ тұлға Ілия Жақановтың «Жайлаукөл кештерін» сызылтты. «Адамзаттың Айтматовы» атанған дүние жүзіне танымал қырғыз жазушысы Шыңғыс Айтматовтың біраз шығармаларындағы басты кейіпкерлерге арнап, бірінен бірі өткен бірнеше ғажайып ән жазған композитор Ілия Жақановтың қырғыз елінде де өте танымал екендігінен біз бұрыннан хабардар едік. Енді міне, соның айшықты мысалындай алатоолық* бауырлар «Жайлаукөл кештерін» сондай шынайы беріле шырқап, бәрімізді толқытып, тебірентті. Ән аяқтала бере дуылдата қол соғып, бірі-бірімізбен жарыса әсерімізді ортаға салуға көштік. Сөзге біраз қонақ берген Кеша-Керімбай сәлден соң тізгінді қайта қолға алды: — Алыс жолдан келген достар,  шай ішіп, дәм алып отырыңыздар. Дұнған халқының ұлттық тағамы мына лағманды ұлты дұнған құрбымыз, біздің топтың ең сұлу бұрымды бойжеткендерінің бірі Зүлфияның өзі сіздер үшін арнайы пісірді. Алдарыңызға келген ас суып қалмасын, алып отырыңыздар. Кеша-Керімбайдың тап осы сөзін күтіп отырғандай, біздің курстың тағы бір тобының профоргы Нұрлан Қалқа, — Ой, Кереке, сен әлі білмейсің ғой, мен дұнған халқының ұлттық тағамы лағманды әуелден, ал сол лағманды керім дәмді ғып пісірген Зүлфия сұлуды бүгіннен бастап жақсы көремін,-деп шалқыды. Осыдан соң баршамыз ыстық дәмнен алуға кіріскендей едік, алайда айыр қалпақты ағайындардың комсоргі жаңағы Эркен тағы да аяқасты «шу» шығарды.

         — Тамада мырза, мені әлеуметтік әділеттілік мәселесі қатты мазалап, жаныма жай таптырар емес.

Бәріміз дерлік ішер асымызды жерге қойып, аңтарыла қалдық.

       — Егер сені мазалаған әлеуметтік әділеттілік мәселесі болса, ондай шаруаны кейінге қалдыруға болмайды, айт-қын, — деді староста-тамада.

       — Бәрің қараңдаршы, қос профорг Қайырхан мен Құрманжан қатар отырып, қалай жарасым тапты! Ал неге екі комсорг өмірі дүрдараз күшік пен мысық құсап, екі жақта отыруы тиіс? Осы да әлеуметтік әділеттілік пе, достар? — деп жан-жағына жорта бейкүнәмсіп қарап алып, сонан соң тосын ұсынысына тек содан ғана қолдау күткендей біздің топтың комсоргі Гүлжанарға жымия қарады.

          — Е-е-е, бәсе, манадан бері сені «Қайырхан мен Құрманжанды неге лиро-эпостық жырдың басты кейіпкерлеріне айналдыруға құмар бола қалды?» десем, сен өз мүддеңді алыстан орағытып отыр екенсің ғой, — деп группаласын тобықтан бір қағып өтті Айбек. Алайда Эркен Айбектің бұл зілсіз қағытпасын шыбын шаққан құрлы көрмей ақыры Гүлжанардың қасына жайғасып тынды.

         — Біздің жігіттер, сендер байқаңдар, менің нағашыларымда «Түркімен төрін бермейді» деген мәтел бар. Менің нағашы жұртымнан келген сұлулармен қатар отырамыз деп, өздерің түгел төрге шығып алып жүрмеңдер, — деп әзілді-шынды ескерту жасады қырғыз бойжеткендердің бірі шырайлы Шынар.  Өткенде Айбек те, Шынар да бізге қонаққа келген-ді. Сол себепті олардың екеуі де бізге көзімізге ескі таныстардай жылыұшырайды. Әрі екеуінің сөз байласқан ғашықтар екендігін де естуліміз. Сәлден соң Айбек баянмен сүйемелдеп, Шынар екеуі «Таңсәрі» әнін шырқады. Өмірде де, өнерде де көрген көз сүйсінетіндей сондай жарасымды жұп! Махаббаттарың мәңгілік, бақыттарың баянды болсын, достар!

      …Бішкектің төріндегі алғашқы отырысымыз да тап Алматыдағыдай әдемі әзіл, орынды қалжың әрі әуезді әндермен өріліп, екі сағаттың қалай өтіп кеткенін аңдамай қалдық. Қазақ-қырғызға тән ата-баба салтымен ас қайырып, бата жасап, дастарқан басынан тұрған соң қырғыз елінің астанасын араладық. Біздің Алматы сияқты Алатаудың баурайындағы Бішкек те көрікті қала екен. Әсіресе, бірнеше метрлік биік тұғырда орнатылған Манас батырдың еңселі ескерткіші қандай керемет! Халқының ар-намысын, ел-жұртының бірлігі мен теңдігін бәрінен биік қойған халық батыры тақымындағы тұлпары қыранға айналып, күллі қырғызын жарқын болашақ, кемел келешекке бастап ұшып бара жатқандай. Қырғыз елінің орталық мемлекеттік музейіне барып, бүгінгі күнге жеткенше қазақ халқы құсап, мың өліп, мың тірілген айыр қалпақты ағайынның тақсіретті тағдыры, шерменді шежіресімен таныстық. Алматылық студенттер, әсіресе, Жүсіп Баласұғын, Тоқтағұл, Аалы Тоқамбаев, Шыңғыс Айтматов сынды руханият әлемінің шамшырақтарына қатысты деректер мен жәдігерлердің тұсына көбірек кідірдік. Сондай-ақ біз осы музейде ХІХ ғасырда ел басқарған көсемдігімен, сөз бастаған шешендігімен, қара қылды қақ жарған әділдігімен, ер жүрек батылдығымен ерекшеленген қырғыз халқының арғы-бергі жылнамасындағы ең ұлы тұлғалардың бірі Құрманжан датқаның өнегелі өміріне біраз қанықтық. Сенің есіміңді «Халқына Құрманжан датқадай қалтқысыз қызмет қылсын» деген ниетпен әжең қойғандығын екеуміз музей жәдігерлерін тамашалап жүргенде өзің айтқансың, жаным!

         Шынымды айтсам, Бішкектегі бас музейге бас сұққанша, қырғыз жастарының арасынан шыққан тұңғыш олимпиада чемпионы Қаныбек Османәлиевтың 1980 жылы Мәскеуде өткен ХХІІ жазғы олимпиада ойындарында жеңіске жеткендігінен басқа атақ-даңқын білмейді екенмін. Сөйтсек, 1953 жылдың қарашасында жарық дүниеге көрінген Қаныбек ағамыз ауыр атлетикадан бірнеше рет КСРО чемпионатында топ жарғандығына қоса, Еуропаның екі мәрте, ал әлемнің төрт дүркін чемпионы екен!

       Музейден шыққасын Жүсіп Баласұғын атындағы Қырғыз мемлекеттік университетінің бір аудиториясында 1986 жылы Алматыда орын алған Желтоқсан оқиғасында қазақ жастарын ұрып-соғудан бас тартқан КСРО Қарулы күштерінің сол кездегі қатардағы жауынгері Талайбек Ысқақтегімен кездестік.

        — Ол бір қазақ елінің аспанын еңсені езер, жан-жүрегіңді жаншыр сұр бұлт тұмшалаған сұрқай күндер еді ғой. Қаншама иығыңа погон ілген, командиріңнің бұйрығын бұлжытпай орындауы тиіс әскери болсаң да, туған бауырға, туысқан халықтың ұл-қызына қол көтеру мүмкін емес екен, — деп тебіренді сол жолы Талайбек бауырымыз.

         — Ұлттық намыстың екпінімен алаңға шығып, «Менің Қазақстаным!» әнін ұлттық ұранға айналдырып, теңдік талап еткен қазақтың  өндірдей жігіт, өрімдей қыздарын әскерилер қабаған итке талатып, сапер күрегімен соғып, бастарын жарып, жаппай ұрып-соғып, әсіресе, зіңгіттей-зіңгіттей түр-түсі шикіл сары солдаттардың қазақ қыздарын шаштарынан сүйреп, құдды әкесінің құны кеткендей қаракөз қарындастарымызды іш-құрсақтарынан аяусыз тепкілегенін көргенде жаным түршікті. Тіпті шарасыздықтан жынданып кетем бе деп ойладым. Сөйте тұра «Суға кетер кісі тал қармар» дегендей, әйтеуір әупірімдеп жүріп, қазақтың төрт-бес қыз-жігітінің қанды қасаптан біртіндеп сытылып шығуына жағдай жасай алғаныма әлі күнге дейін тәубе деймін, — деп терең тыныстап, ауыр күрсінді Талайбек азамат.

      – Жайшылықта адамның бәрі батыр, ал қазақтың басына «Ақтабан шұбырынды – Алқакөл сұлама» қайта төніп, ақырзаман орнағандай болған алмағайып кезеңде ағайынға деген ақ пейіл, адал ниетіңнен айнымай, тау көтерген Толағайдай табандылық танытқан саған мың алғыс, Талай-тұлға! Қазақ-қырғыздың бірлігі бекемденіп, берекесі еселеніп, ынтымағы нығайып, ырысы молая берсін, бауырлар! — дедім мен Талайбек замандасыма біздің делегацияның атынан алғыс айтып.

        …Талайбектей үлкен жүректі азаматпен ғибратлы кездесуден кейін біз Бішкектің орталық саябағында серуендедік. Кешкі самал санамызды сергітіп, сезімді қытықтады. Сол кеште мен сенің қарлығаштың қанатындай нәзік алақаныңнан алғаш рет аялай ұстап, екеуміз қатар жүріп қыдырдық, Құрманжаным менің – құралайым менің! Желдей есіп, көбіктей көпіріп, көп сөйлеген жоқпыз. Жан-дүниемізбен ұғыстық, көз-жанарымызбен тілдестік, бірі-бірімізге әлсін-әлсін жымия қарап, қол ұстасып келе жатқан саусақтарымыз арқылы түсіністік. Жүрегіміздің үлпілі қол ұстасып келе жатқан саусақтырымыздың ұшынан сезіліп тұрды! Сол сәт маған егер екеуміздің ең нәзік тамырларымызды кесіп, бірі-біріне жалғаса, бірден жарасып, бірден үндесе бүлкілдеп соға жөнелетіндей көрінді. Саябақтағы гүлдер кешкі самалмен жәй ғана ырғалып, екеуміздің қатар жүріп қыдырғанымызға қуанышты екендіктерін сездірді. Самал жел бізге «Екеуің бір-бірің үшін жаралғансың!» деп желпіне сыбырлады. Біздің әр қадамымызды қатар өскен жапырақ-жүрек жас қайыңдар иіле құптады. Мен бастап, сен қостап, «Әселім-әнімді» ыңылдай сызылттық:

                                Самалы жұпар жазғы бір кеште,

                                Ойласаң болды Ыстықкөл жақты.

                                Айтылған сырлар түседі еске,

                                Оятқан сонда ақ махаббатты.

                                      Тулайды жүрек толқындай шалқып,

                                      Аңсайды жүрек өзіңе тартып,

                                      Сағынтқан әнім,

                                      Әселім — жаным…

Сол шақ қандай керім кез, керімсал сәт еді жаным! Бішкек шаһары өзінің алқаракөк аспанын жамылып, мың-сан жұлдыздар бізді көріп мәз болып, жымыңдай бастағанда жатақханаға оралдық.

      Біз қала аралауға кеткенде іште қалған қырғыз құрбыларымыз дастарқанды тағы да жайнатып қойған екен. Жігіттер жағы сәске түстегідей боза қоюды да ұмытпапты. Қырғыз бен қазаққа ортақ осы ұлттық сусынның өзім сол күні өмірімде бірінші рет дәмін татсам да, боза маған бірден ұнады. Ежелгі шығыс шайырларының бірі Омар Һәйәм жарықтық,

                               Қойса да білім шіркін басқа қонбай,

                              Өтейік уайымшыл қасқа болмай.

                              Түсірмей қолдан келсе, шарап ішіп,

                              Шалқиық сау да болмай, мас та болмай, — деп гөзәл жыр тізгендей, қырғыз достардың меймандос пейілінен, оған қоса өзімнің жанымда аспан-көктің жұлдызындай, өзен-көлдің құндызындай Құрманжан құрбым жүргендіктен, сол күндері мен, шынында да, саудың да санатында емес, мастың да есебінде де емес, әйтеуір шаттықтан миым шайқалып, бақыттан басым айналғандай  керемет бір күй кешкенмін. Бәлкім, бұған онсыз да алып-ұшып тұрар жас көңілді онан сайын желпінткен боза шіркіннің де әсері болған шығар… Кім білген, қазақтың қайсар да арқалы ақыны Қасым, Біз келеміз күйге малып аяқты,

                         Қолтығыңнан қанат біткен сияқты, — деп шалқығанда, мүмкін ол да мен сияқты ғашықтық ғаламатын бастан өткерген шығар…

         Сірә, бірі-бірімізге үйренісе бастағанбыз-ау, кешкі дастарқан басында  әзіл-қалжың манағыдан молырақ айтылып, ән де жиірек шырқалды. Отырыс бел ортасына ауа достарымыз кезекті әнді қосыла шырқауға көшкенде екеуміз балконға шықтық. Бішкектің барқыт түні алқаракөк айлы аспанында мың-сан жұлдызын жымыңдатып, екеумізді қуанышты қарсылады. Сан мыңдаған шақырым  қашықтықтағы жұлдыздар екеумізге «Жұптарың жазылмасын, жұптарың жазылмасын!» деп жымыңдайтындай. Сырласып біраз тұрдық. Бір кезде мен саған жұмбақ жасырдым,

          — Құрманжан, ана қатар тұрған ерекше жарық екі жұлдызға ат қойшы.

Сен бірден бірнеше нұсқа ұсындың, — Алматы мен Бішкек, Алатоо мен Алатау, Ауыл мен айыл… Қалай ұнады ма?

       — Ұнады, бірақ?..

       — Не бірақ?

       — Мен өз ұсынысымды айтайын ба?

       — Ооба¹…

       — Қайырхан мен Құрманжан!

Менің ұсынысыма сен аяқасты қуанған балдырғандай алақаныңды шапалақтай күліп, мәз болдың. Мөлдір бұлақтың сылдырындай, күміс қоңыраудың сыңғырындай сенің шынайы күлкің түнгі саф таза ауамен жаңғырып, бөлменің ішіне ерекше естілді-ау деймін, іле-шала Нұрлан Қалқаның әзіл-шыны аралас өктемсіген даусы естілді,

         — Мәссаған, қашан да, қайда да халықпен бірге болуы тиіс кәсіподақтың қос көсемі неге біздің көзімізді ала бере көптен бөлініп кеткен? Мен құсап қалың бұқарамен бірге отырмай ма? Қайырхан, Құрманжан, қане, кіріңдер, ішке!

        — Азир,  -деп сен әнтек бұрылғанда иығыңнан төгілген шашың менің бет-жүзімді желпи өтті. Сенің қолаң шашыңнан менің туған ауылым Қызылжардың қырына көктем сайын құлпырып шығатын қызғалдақтың жұпар иісі аңқыды… Балконды ашуға соза берген сол қолыңның білегіне менің оң қолым қонды. Білегіңнен ұстап, бері қаратқасын, қыпша беліңнен тартып, өзіме жақындатып едім, нұрлы жанарыңмен наздана жымидың да, кірпігіңді төмен түсірдің. Жігіттің ойы жүйрік қой, сол бір ауасы мақпалдай жұмсақ түннің жұлдыздары жымыңдаған алқаракөк айлы аспаны аясында мен сенің ақ жүзіңнен алғаш рет өбіп, гүл ерніңнен тұңғыш рет сүйдім. Не деген барқыт түн еді, не деген балшырын сәт еді, жаным!..

 Екеуміз балкон есігінің жәймен ашылғанын байқамаппыз, сықырлай жабылғанда ғана селк ете түстік. Есік қайыра толық жабылмай сәл саңылау қалғандықтан, іштегі әңгіме бізге анық естілді.

       — Сүйінші! (бұл біздің тықылдақ Алтынның даусы. Демек, жаңа балконның есігін ашып-жапқан осы пысықай болды).

       — Не үшін сүйінші? — деп сұрады даусында қызғаныштың табы бар біздің топтағы сүйкімді бойжеткендердің бірі Гүлнұр.

       — Той болатын түрі бар!

       — Немене, қазіргі заманғы қазақ-қырғыз лиро-эпосының басты кейіпкерлері сүйісіп тұр ма екен? (бұл емін-еркін сөйлей беретіндігіне біз де үйреніп қалған Эркеннің даусы). Егер тап осы сәтте біз кіріп келе жатпағанда, әлгі сұраққа зуылдақ Алтынның не деп жауап берерін кім білсін?! Ол балконнан қол ұстасып кіріп келе жатқан бізді байқады да,  лезде ойын да, бойын да жинақтап, біз жаққа қулана жымиып, көзін қысып үлгеріп,

        — Жоға, сүйісуге әлі ерте емес пе?! Міне, тура осы қазір кіріп келе жатқандарындай екеуі қол ұстасып, бірі-біріне қарап, өмірге риза қалыпта мәз болып тұр…

Біздің курстың маңдайалды юморист-сатиригі Ермахан  бозаға қызып қалғанға ұқсайды.  – Менде бір ұсыныс бар, — деп ол оң қолын көтерген күйі орнынан көтеріле берді: — Көзімізді ала бере, бізден бөлініп кеткені үшін Қайырхан мен Құрманжанға музыкалық айып, а, то есть, музыкалық салық салу керек!

          — Жақсы, ат-шапан айып бізден, достар, — дедім мен Құрманжан ыңғайсызданып тұрған әңгімені әрі қарай созғым келмей. — Қай әнді айтамыз, Құрманжан?

          — «Әселім-әнім».

          — Құрманжанға сырнай беріңдер, жігіттер, — деді қырғыздың сұңғақ бойлы сұлуы Аймира.

          — Қайрекеңе – гитара, — деді біздің комсорг Гүлжанар.

 Екеуміз қатар тұрып, қос аспаптың  құлақкүйін келтіруге кірісе бергенде сен,

      – Соңғы екі шумағын айтпай-ақ қояйық, — дедің маған ғана естірте. Мен үнсіз басымды изедім. Сөйте тұра әдемі әннің әсерімен сенің жаңағы өтінішіңді ұмытып кетіппін. «Әселім-әнімнің» екінші шумағын мен бастай бергенде, сен бірер секунд маған наздана қарап бұртиып тұрдың да, іле-шала қосыла шырқадың:

                   Тағдырмен қатал ойнатқан сонда,

                   Қайдасың менің армансыз күнім?

                   Бақ құсы едің, қонбадың қолға,

                   Қапыда қалдым зар толып үнім.

                          Тулайды жүрек,

                          Толқындай шалқып,

                          Аңсайды жүрек,

                          Өзіңе тартып,

                          Сағынтқан әнім,

                          Әселім – жаным…

                   Алыссың, жатсың білемін, сәулем,

                   Тағдырға нала не керек айтып?

                    Шіркін-ай, сол бір жарқ еткен дәурен,

                    Әселім бізге келер ме қайтып?..

                          Тулайды жүрек,

                          Толқындай шалқып,

                          Аңсайды жүрек,

                          Өзіңе тартып,

                          Сағынтқан әнім,

                          Әселім – жаным…

Сен екеуміз көптің көзінше алғаш рет шырқаған ән керім әсерлі шықты. Сырнайдың сызылған, гитараның сыңғырлаған үні онсыз да әдемі әнге онан сайын ерекше әр берді.

       — Керемет!

       — Супер дуэт!

      — Жарасымды жұп!

      — Идеальная пара!

 Біреуі, – Жұп болсын! — десе, екіншісі, – Құрманжан мен Қайырханның танысқаны, қырғыз бен қазаққа құт болсын! — деп іліп әкетіп, несін айтасың, қаумалап отырған құрбы-құрдастарымыз қазақша-қырғызшаға қоса, тіпті орысша мадақ-мақтауларын бірінен-бірі асыра дуылдата қол соқты. Орнымыздан тұра бергенде Құрманжан, «Ошы бизге коз тийбесе жакшы болот эле…¹» деп тек маған естілердей сыбырлап үлгерді. Достардың сұрауымен екеуміз қос халықтың ел ішінде, халық арасында танымал төрт әнін орындап бердік. Сол күнгі би кешінің соңын ала қыз-жігіттер бізден және ән сұрап, екеуміз қатарынан қос ән шырқадық. Не керек, сол күнді біз әнмен батырып, сол таңды біз әнмен атырдық. Не деген, көңілді күн, көгілдір түн еді! Не деген әсерлі күн, әдемі түн еді, жаным!..

       Ертеңіне таңғы шайдан кейін және екі сағаттан аса қала аралап, түскі  дәм-ырыздықтан соң біз қайтуға жиналдық. Алматыға аттанарда біз қырғыздың халық әні «Арман-айды», ал сендер қазақтың халық әніндей болып кеткен «Қызыл гүлім-айды» шырқадыңдар.

      — «Арман-айды» енді айтпаңдаршы, — деп қиылдың сен.

      — Неге?

      — «Арман» деген қазақ тілінде қандай мағына береді?

      — Арман деген арман, мечта, романтика.

      — Ал «арман» деген сөз қырғызша «қайғы-қасірет», «біржола қоштасу» деген ұғымды білдіреді. Енді айтпаңдаршы, жарай ма?

      — Жақсы.

Мен сенің «Әселім – әнімнің» соңғы екі шумағын екеуміздің неге қосылып айтқанымызды  қаламағаныңды осы диалогтан кейін түсіндім. «Алыссың, жатсың білемін сәулем, Тағдырға нала не керек айтып…» Кездейсоқ өзі жолықтырған тағдыр бізді енді алыстатып, жат қылмаса екен…

       Қоштасарда сені құшағыма алып, қызғалдақтың жұпары аңқыған сенің қолаң шашыңнан тағы да құшырлана иіскегім келген. Сен айналадағылардан ыңғайсыз екендігін көзқарасыңмен ұқтырып, көпшіліктің көзін ала бере, «Ұялшақ махаббаттың ғұмыры ұзақ екендігін ұмытпағайсың, Қайырхан» деп сыбырладың. Жанарыңа тұнған жастан өзімді көрдім, сен де менің жүрегіме қоныстанып үлгердің, жаным! Енді үш аптадан кейін жазғы сессия, ізінше өндірістік практика басталады, сосын жазғы каникул. Өндірістік практиканы мен өзімнің туған өлкеме, Алматыдан «алты айшылық» жердегі Орал өңіріне алдым. Себебі, соңғы кезде әкемнің сырқаты үдеп кетті, барынша қасында болып, көз алдында жүрейінші деген ой еді… Ал сен болсаң, жазғы каникулға шығысымен, Ыстықкөл жайлауының төріндегі ата-әжеңе жол тартасың. «Атам мен әжемді қатты сағындым, әрең шыдап жүрмін…» дегенсің кеше. Енді біз араға айлар салып, ауыл шаруашылығы жұмыстарынан оралып, сабақ кестесі бір жүйеге түскен, студент біткен жатақханаға орналасып, әбден көңілі жайланған күрең күзде бір-ақ кездесеміз. Ғашықтардың гүл жайнаған көктемге қоса, жадыраған жаймашуақ жаздың да тез өтіп, күздің лезде келгендігін аңсайтын кезі  болады екен-ау. Мен саған сөз айтып, сен маған серт беріп үлгермедің. Бірақ жан-жүрегімен ұғынысқан жандарға ондай шарттылықтың не қажеті бар?! Онсыз да бәрі түсінікті емес пе?.. Қол бұлғап сен қалып барасың, қол бұлғап мен кетіп барамын. Күрең күз тез келсе екен, жаным!..

Бауыржан  ҒҰБАЙДУЛЛИН

   

Фрунзе¹ — Қырғыз Республикасының астанасы Бішкек қаласының КСРО кезіндегі атауы.

комсорг* – Кеңес өкіметі кезіндегі жастар жетекшісі.

айыл* (қырғызша) ауыл деген сөз.

Алатоо – Алатау

Ооба  – иә

«Ошы бизге коз тийбесе жакшы болот эле…» * – Осы бізге көз тимесе жарар еді…

Есікті бәкене бойлы, тұйғын денелі азамат ашты. Қимыл-қозғалысы ширақ. Тіп-тік бойына, жүріс-тұрысына  қарап, «Біз іздеп келе жатқан қарияның баласы шығар…» дедім іштей. Өйткені 90 жастағы қариямен кездесуіміз керек еді.  Жолақты,  жұқа матадан тігілген қысқа жең көйлегі де қыры сынбаған, мұнтаздай. Сыртта қыркүйектің қабағы қарс түйіліп, суық тамшылармен жылап тұрған. Шалқайта ашылған нән терезеден гулеген салқын ауа бөлме ішінде «ойнақ салып» жүр екен. Сөйтсек, 90-дағы  ақсақалымыз осы кісі болып шықты. Сырт киімімді шешіп едім, денем тоңази бастады. Азынақ желді қаперіне ілмей, «Қош келдіңдер, балалар, төрлетіңдер!» деп, бірде оң жағымыздан, бірде сол жағымыздан шығады әлгі пысық шал. Облысымызға белгілі азаматтар «Осы бір ағамыздың өмірі газеттеріңізге жазуға әбден тұрады, әрі бірер аптаның төңірегінде 90-ға толады» дегенде, жасырып қайтеміз, «Құлағы ести ме, көзі көре ме?» деп сытылып кетпекші болдық. «Ойбуй-й-й, масаның ызыңын естіп қояды!» Әрі қарай індетіп едік, тіпті елеңдетті. Мәскеуде 61 жыл тұрыпты… Сол Мәскеудің милициясында өмір бойы қызмет жасап, сол жерден опалы қызметі үшін абыроймен, марапат-мақтаумен доғарысқа шығыпты.

— Мұрзасенов Серікқалимын, — деді 90 жасты тақиямен ұрғалы тұрған қария тып етіп, арқалы орындыққа шаншыла отырып жатып. Сол отырғаннан екі сағат бойғы әңгіме-дүкенімізде не артқа шалқаймады, не алға еңкеймеді. Нән терезеден азынаған өтпе жел желкемізге шаншудай қадалып барады. Қария «сквознякқа» пысқырып отырған жоқ. Жасырмай айтсақ, ақсақал өзі туралы жазуымызға қарсы болды.

– Шырақтарым, мен Мәскеуде тұрғаным болмаса, министр немесе депутат, тіпті жоғары лауазымды қызмет атқарған жоқпын. Қаратабан колхозшының қарапайым баласымын. Тіпті сендерге не айтарымды білмей отырмын.

«Мәскеуге қалай барып жүрсіз?» болды алғашқы сұрағымыз.

— Мына Қазталовтың Березин (қазір Қайыңды) ауылының тумасымын, 1928 жылы 1 қазанда  дүниеге келдім. 7-сыныпты бітіргеннен кейін оқи алмадым. Соғыстың түтеп тұрған кезі ғой. Мал бағатын әкеме көмекші болып жүргенімде  колхоз бастығы шақырып алып, «Сен бала учетчик боласың» деді.

«Болайын» дедім. Болдым да. Сол учетчик маған өмір бойына керім пайдаға асты. 1949 жылдың көктемінде әскерге алындым. Ол кезде ақша дегенді көрмейміз. Колхоз еңбеккүн жазады. Оған тамақ береді. Әскерге аттанғанымда бір қарын май берді.

Мамыр айының кезі, пойызға отырғанымызда қарындағы май былқылдап, ери бастады. Сатпасам, бұзылып кететін түрі бар, әлгіні стансаларда күрешкелеп сатып, қаражат жинап алдым. Мәскеуге түстік. Ауылдың баласымыз, орысшаға жоқпыз. Бірақ командирлерімнің айтқанын қағып алып, бұлжытпай, уақытында олар талап еткендей  орындайтындығым, өліп бара жатсам да, өтірік айтпайтындығым орыс командирлеріме жақса керек, олар маған сеніммен қарады.

Араға айлар түскенде рота командирі шақырып жатыр деді. Бардым. «Сен гражданкада кім болып жұмыс істедің?» — деді. Есепші болғанымды мәлім еттім. «Ты, оказывается, специалист?» — дейді командирім. Сосын «снабженец боласың»  деді. Шошып кеткенімді жасырмаймын. Бірақ әскери тәртіпке төселе бастағанмын. Сымдай тартыла қалып, қолымды шекеге қойып, «Есть!» дедім. Сөйтіп, сонау Қазталовтың қырынан келген қойшының баласы ротаның «снабженеці» болып шыға келді. Құдай сақтасын, ол жұмыс дегеніңіз, мықты екен. Әскери аэродромның құрылысын салатын ротаның бүкіл құрылыс материалдарына жауап бересің және бәрі қолыңнан өтеді. Оны дөңгелетіп әкеттім. «Ешкімді алдама! Жасырма! Өтірік айтпа!» деген еді командирім. Алға озыңқырап айтсам, сол командиріммен бес жылдың ішінде бір туғандай бауыр басып кеттім. Бір-бірімізге кереметтей сендік. Ұятқа қалдырған жерім болған жоқ.

Әскерден босаған бойда Мәскеудің милициясына жұмысқа жолдама берді. Мәскеудегі Тимирязев аудандық ішкі істер басқармасына жұмысқа кірдім. 40 жыл 7 ай Мәскеудің милициясында қызмет еттім. Құдай қарасты ма, айналайындар, бұл бастан талай қауіпті жайт өтті ғой, солардың бәрінен аман қалдым… Біреуін ғана айтайын.

Бір күні шақырту түсті. Айтылған үйге қаруымды ыңғайлап, сақтықпен кірдім. Екі көзі ақиған біреу алдымнан шықты. Еденге көзім түсіп кетіп еді, судай аққан қан…

Және тап тамағынан қырқылған адамның басы жатыр. Әріректе теңкиген, басы жоқ, әйел адамның денесі жатыр. Екі көзі ақиып, ақыра ұмтылған әлгіні қолтығына кіре бере, жамбасқа салдым да, алып ұрдым. Кісенді де салып үлгердім. Арақтан «белая горячкаға» айналған алқаш өзінің анасын бауыздап тастапты… Талай қанішерді тұтқындауға тура келді, құрысын, қайсыбірін айтасың…

— Серікқали ағамыздың сонау 60, 70, 80-ші жылдарда, одан кейін де Оралдан, Қазталовтан барған адамдарға тигізген шапағаты көп, орасан көп, — дейді ауыл шаруашылығы және банк саласының ардагерлері Жеңіс Дүйсекешев пен Борис Ізбасаров ағаларымыз, жақсы көретін інілерінің бірі – Бекет Мырзахметов.

— Мәскеуге басы ауырып, балтыры сыздап, дәрігерге емделуге барған жандар ағамыздың үйіне түсетін. Оларды қонақ ретінде күтіп алатыны өз алдына, Серікқали ағамыз зыр жүгіріп жүріп, шаруаларын тындырып береді екен. Тіпті жиналысқа, курортқа, іссапарларға барғандар да осы үйге соқпай кетпейді екен. Бара-бара Қазталов ауданының шаруашылықтары бұл ағамызды өздеріне экспедитор ретінде пайдаланып, біраз көмегін көрді. Өйткені танысқан адамын орыс болсын, шүршіт болсын, өзіне жақын етіп алатын, тілін табатын асқан дипломат ағамыз шаруашылықтарға қажет шаруаларды солар арқылы ән сағатта орайластырып беретін. Шаруашылық басшылары, колхоз төрағалары Сәкең арқылы шаруашылықтарының мұқтаждарын шешіп отырды. Ал Сәкеңнің өзі елге келе қалса, қазталовтықтар төбелеріне көтеріп, қатты құрметтейтін. Соның ішінде мен де болдым, — деп Жеңіс Дүйсекешев ағамыз ағынан жарылады.

Серікқали ағамыз Мәскеуде қатардағы милиция қызметкері болғанымен, қазақтың талай жайсаңымен мидай араласқан. Орал обкомының бірінші хатшысы М. Ықсанов, обком хатшысы С. Тотанов, Мәскеудегі Қазақстан өкілдігінің жауапты қызметкері С. Жаданов, аупартком хатшылары Р. Сүйербаев, М. Ысқақов, «Қазақстан әйелдері» журналының бас редакторы Ә. Жакетова, шаруашылық басшылары Ғ. Лұқпанов, С. Сәлімгереев, К. Хұсайынов, Ж. Хамзин, С. Даниялов, сот қызметкері Х. Жақыпов Сәкеңнің үйінде талай болған екен. Ал бұларға Қазақ КСР-ы Жоғарғы Кеңесінің депутаты С. Жақашева, И. Құтқожин, А. Қаналиев, Б. Есенғалиев, Қ. Абдрахимов, С. Төлеуішев және облысымыздың басқа да белгілі азаматтарын тағы қо-сыңыз.

Елімізге есімі кеңінен белгілі ұстаз Жақашева Сәндеш апамыз былай дейді:

— Серікқали замандасымыз жас күнінде өте сері жігіт еді. Ауылымыздағы қаракөз қыздарымызға бұйырмай, Мәскеу асып, сол жақта татардың сұлу қызының құрығына түсіп қалды. Жары жақсы адам еді. Ылғи араласып тұрдық. Сәкеңе таң қалатыным, Мәскеуде 61 жыл тұрса да, қазақшасы өз алдына, әлі күнге дейін қазақтың халық әндерін нәшіне келтіріп орындайды. «Елім-ай» мен «Сәулем-ай»ды құйқылжытатынын айтсайшы…

Мақал-мәтелдерді орнымен, сәнімен қолданып, әңгімесін құлпыр-тып айтады. Бір ауыз орысша араластырмайды. Жыр-дастандарды жатқа соғады. 90-ға келген жасына қарамастан, жаны сергек, көңілі ашық, аңқылдайды да отырады. Есте сақтау қабілеті керемет! Мұндай шалдар өте сирек қой!

«Жанұяңыз туралы да білгіміз келіп отыр», — дедік Серікқали ағамызбен әжің-гүжің әңгімеміз қызды-ау деген бір тұста. «Елден жырақ жүргесін бе, өзіміздің қазақ қыздарын кезіктіре алмадым. Басима атты татар қызына үйлендім. Обалы қайсы, жарықтық, жақсы жар, адал серігім болды. Төрт бала сүйдік. Өзі орыс ортасында, Мәскеуде өссе де, менің қонақтарымды жатырқаған жоқ. Күндіз-түні ағылып келіп жататын ағайындарды қабағын шытпай қарсылаушы еді-ау, жарықтығым-ай, — деп ағамыз кәдімгідей мұңайып қалды. – Жарым Басимаға екі дүниеде де ризамын. Ол кісі дүние салғаннан кейін алты жылдай жалғыз тұрдым. Ұл-қыздарым көмектесіп тұрды. Бірақ қартайғанда жалғыздық деген қиын екен. 6 жыл 60 жылдай болды.

Айттым ғой, бұл бастан қайғы да өтті. Екі әйелімнен, 2 баламнан айырылдым… Не істейсің, тағдыр ғой… Екі қыз-күйеу балам, 8 немере-жиенім бар. Олар Мәскеуде, Алматыда тұрып жатыр. Шүкір деймін Аллаға!..

Жақсы араласқан Сүйербаев Рахметолла інім елден әдейі іздеп келіп, «Сәке, балаларыңызды өсірдіңіз-өндірдіңіз, қамқорлығы-ңызды жасадыңыз. Енді елге оралмайсыз ба?.. Туған ауылыңызда тұрасыз ба, Оралға орналасасыз ба, қалағаныңызды жасайық. Ел өзіңіздікі. Талай көмектестіңіз, сізді бәрі таниды. «Әлтекенің Хрущеві» деп өзіңізге еркелейтін ауылдастарыңыз, Құдайға шүкір, бар. Оралдан екі жарты бір бүтін болатын жеңгеміз де табылып қалар», — деп әзіл-шынын араластырса да, шынын айтты. Жеңіс, Борис, Бекет інілерім де осы бағытта қолқалай бастады. Сөйтіп, жасым 85-ке қараған шағымда Ақ Жайыққа маңдай түзедім, анау інілерім көші-қон, үй-жай мәселесін зыр жүгіріп жүріп, тастай қылды».

Көп ұзамай, сол інілері Серікқали ағамыздың 36 жыл ұстаздық еткен, талай марапат иесі, ардагер ұстаз Баймұратова Клара апайымызбен отау құруына ұйытқы болады. Екі жақтағы балалар да еш қарсылық танытпайды. «1965 жылы марқұм күйеуіммен Мәскеуге барғанда ағаңыздың үйінде бол-ғанбыз. Сонда көңілде қалып қойған ғой», — деп баяғының бәйбішелеріндей мол пішілген Клара апамыз әзіл қыстырады әңгімесіне. Қақталған күмістей ақ жүзінде қызыл жалқын ойнайды. Күнінде аққұбаның ажары атқан таңдай әдемісі болғанынан әлі де ажырай қоймапты. Бір-біріне жарасып-ақ тұр! Жасаған Ие екеуіне бақуатты күндер сыйлағай!

Есенжол ҚЫСТАУБАЕВ,

«Орал өңірі»

Бұл қиял-ғажайып ертегіге бергісіз, тылсымға толы хикаяны Қаратөбе ауданы, Егіндікөл ауылының тұрғыны, зейнеткер Меңдібике Сәлімгерееваның баяндауынан жазып алған едік. Оның анасы Қаншым әжей де ертегі біткенді жырдай қылып, майын тамыза айтатын әңгімешіл адам болған екен.

Бала күнімде аяқ-қолым қап-қара, домаланған ірі болдым. Әжемнің қасында ер бала секілді еркін өстім. Кей жағдайда анам «Өй, осы қыз Тәжбен нағашысына ұқсап, денесіне дейін іп-ірі. Осы ренжімесінші, ренжісе болды, екі көзі қып-қызыл болып кетеді» деп отыратын-ды. Тәжбен —  шешемнің немере ағасы екен. «Қара бақсы» атанған.

Қаратөбенің Аққозы жағында шешемнің әкесінің есімімен аталатын «Ділмәмбет гурті» дейтін қыстақтың орны бар. Тәжбен нағашымыз сол маңайды мекендепті. Көшкенде Атырау бағытына ұзап кетеді екен. Ол кісілер Алашаның Қарабура — Божан руынан. Тәжбен нағашымның бақсылық қасиетін білетіндер оны ат жіберіп жиі алдырады екен. Тәжбеннің қарындасынан туған 16-17 жас шамасындағы жиені болған. Сол жиен бір күні шешесіне: «Ойпырым-ай, нағашымның аруағы масқара көрінеді. Осы кісіні бір сынамасам» депті. Шешесі: «Әй, буылып қаларсың, жәйыңа жүр, нең бар?» демей ме. «Өй, аяғы құмға батпайды дейді ғой, көрейін мен оны» деп бала да дегенінен қайтпапты. Көп ұзамай, он шақырымдай жердегі көрші ауыл нағашымды бақсының ойынын салдырмаққа шақырады. Әлгі жиені тайға мініп, нағашыма ілеседі. Тәжбен нағашым барған жерінде қона жатып ойын салады. Таңға таяу жиені мініп келген аттарды арқан-тұсаудан босатып, айдап жібереді. Нағашым асықпай тынығып, түскі шәйдан соң, ауылына қайтуға рұқсат сұрайды. «Атымды әкеліңдер» десе, ауыл жігіттері әрі-бері шапқылап, аттарды таба алмайды. Сонда нағашым жайбарақат жымиып, «Табылар. Ауыл арасы қашық емес. Мына бала шаршамаса, жаяу жүре берерміз. Алаң болмаңдар» депті. Сөйтіп нағашылы-жиенді екеу жаяу жолға шығады. Біраз жолды еңсергесін қызыл құмды шағылға кезігеді. Күн қызып тұр. Бала аяғын құмнан алып жүре алмай, шөлдеп, әбден титықтайды. «Нағашы, шаршап өліп барамын» деп жалынғандай болғанда, Тәжбен жиеніне «Кел, арқама мін» депті. Нағашының арқасына мініп алып, аяғына көз салса, қалың құмның бетімен жеп-жеңіл, желпіте аяңдап келеді екен. Бір мезгілде бетін шыптамен жауып қойған ағаш шелекті шеген құдықтың қасына жетеді. Су ішіп, жуынғасын шапандарын жастанып, тыныстап алмақ болады. Сәлден соң аттың дүбірі естілгендей болады. Жиені көзін тігіп қараса, Шайтантөбе жағынан бірдей қара сәйгүлік мінген қос аттылы келе жатыр екен. Нағашысы басын көтерместен жата береді. Аттылы кісілер құдыққа келіп тоқтайды. Бала барып сәлем берсе, әлгілер үн қатпайды. Жылқыларының құйрығына байлаулы келген ағаш астаулары бар екен. Су құйып, аттарын суарады да, астауларды жылқылардың құйрығына қайта байлайды. «Нағашы, мыналар саңырау ма, соқыр ма, неге тіл қатпайды?» дейді жиені аң-таң болып. Нағашысы «Бала, бері келіп жат» депті. Бала айтқан тілді алмайды. Онысымен қоймай, ат құйрығына байланған астаудың біріне отырып алыпты. Сонда Тәжбен «Әй, бала, ана кісілердің аяғына қарадың ба?» депті. Бала көзін салса, аяқтарының ұшы теріс қарап тұр екен. «Ойбай, нағашы, мыналар шайтан ба, пері ме, мені алып зытып барады» дегенде, Тәжбен нағашым «Ай, сені де…» деп шапанын қағып, екінші ас-тауға мініп алады. Сол зулағаннан зулап отырып, Шайтантөбеден былай түскенде бір ауылға тап болады. Бала «Мұндағы адамдардың аяқтарының бәрі бірдей неге теріс бұратылып кеткен?» деп нағашысынан таңдана сұрай беріпті.

Бақса, перінің ауылында қыз ұзату тойы болып жатыр екен. Перілер бұларды емес, бұлар перілерді бірінші болып көреді. Бала қызықтап ананы да, мынаны да, ұзатылып жатқан қызды да түртіп қалады. Түрткендері шетінен ауыздары көпіріп, бақшаңдап құлай береді. Перілердің ішінен біреуі келіп, бірдеңе оқыған болады. Бірақ бұларға түк те болмайды. Әлден уақытта аттың дүбірі естілгендей болады. Бала жабындыдан қараса, манағы қара сәйгүлік мініп, қара киінген қос аттылы ерттеулі ақбоз атқа мінген біреуді орталарына салып алып келеді екен. Кідірмей-ақ, басына үлкен ақ жаулық ораған кемпір ақбоз аттан түсе бергенде Тәжбен: «Ал, бала, сақ бол, менің артымнан жүр. Мына кемпірдің қамшысының ұшы тимесін. Тисе бізді аластап тастайды» дейді. Кемпір кіріп келіп, қамшысын сойдақтатып әрлі-берлі жүргенде бала: «Ойбай, нағашы, мынаның сүдіні жаман екен» деп Тәжбенге тығыла беріпті. Кемпір олай да былай екі үш рет айналғаннан арғысын бұлар білмей қалады. Бір уақытта Тәжбен нағашымыз көзін ашса, күн батып барады екен. Жиені екеуі Шайтантөбенің етегінде, аяқтарының астында қос аттың қу басы, қойындарында шиден жасалған қыз-келіншектің кейпіндегі қуыршақ жатыр екен. Бұларды аластап, көшіріп тастапты. Балаға тұр-тұрласа, әлсіз ыңыранып, былқ-сылқ жата береді. Тәжбен баланы иығына салып, құдық басына апарып жуындырады. Сөйткенше, ауыл адамдары да аттарын жетектеп жетеді. Баланы Қара молда деген пері оқуын білетін кісіге апарып, он күн оқытқанда ғана қалпына келеді. Кейін жиені «Тәжбен нағашы, сен күштілігіңмен Қара бақсы атансаң да, екеумізді қосып аластап тастады-ау» деп қалжыңдағанда нағашысы «дүбірді естігенде-ақ, тас төбем шымырлап оқуының күштілігін сезіп едім. Айтып едім ғой, қамшысының ұшы тигенде біз ешнәрсені білмей де қалдық» депті. Сол сол-ақ екен, бала «Алла сақтасын, жының да өзіңе, өзің де өзіңе» деп Тәжбенге жуымай кетіпті. «Тәжбен нағашың толық, ірі, қасы қалың, қара кісі болды. Ішке кіріп келгенде жүзінің сұстылығынан бала түгіл, үлкен кісінің өзі қаймыққандай еді» деп шешем айтып отыратын.

Жазып  алған Нұртас  НАБИОЛЛАҰЛЫ

2 қазан – В. Шукшинді еске алу күні

Балалық шақтың тәтті сарқындысын бойыма талмасам, солардың алғашқыларының қатарында көрген киноларым көз алдымда тұрады. Өйткені тым жас кезімде әкем ауылдағы клубта киномеханик, шешем көрермендерге билет сатушы кассир еді. Ол шақта біз көрмеген кино некен-саяқ болатын. Кешкі сеанс басталмай жатып-ақ, өзіме тиген «айрықша артықшылықты» пайдаланып, алдыңғы орындықтың бірінде тапжылмастан экранға үңілер едім.

Алпысыншы жылдардың ортасында ауылымыздағы клубқа әкем аудан орталығынан «Екі Федор», «Алтын эшелон» деген фильмдерді әкеліп қойды. Әкемнің кинобудкасындағы үстелдің үстінде жататын кинофильмдер каталогы жазылған қалың кітапты қарасам, екі картинаның алдыңғысы 1958, соңғысы 1959 жылы түсірілген екен. Өзіммен бір жылы дүниеге келген әлгі фильмдерді клубтан екі түн бойы көрдім. Арада бірер жыл өтті ме, өтпеді ме, білмеймін, әкем тағы да «Ваш сын и брат», «Странные люди», соңынан «Печки-лавочки» деп аталатын фильмдерді де әкелді. Бұлардың барлығында басты рөлде ойнайтын кейіпкер бұрынғы көріп жүрген киноларымдағы актерлар сияқты қабағы қатуланып, иығына қару асынып, майданға аттанбайды, бірден атыс-шабысқа кірісіп кетпейді. Өзі тым жұпыны да қарапайым. Тізесінен келетін көк шөптің үстінде жалаңаяқ жүреді. Шалбарының балағын түріп алып, дөң басында тыныстап, жалаңаяқ отырады. Қолына орақ ұстап, шөп шабады. Бір нәрседен қысылып, ұялғаны ма, оң қолын төбесіне апарып, бейкүнә кескінмен қымсына, имене күлетіні өзіне жарасып тұрады. Тіпті осы түр-тұрпаты мен мінез-құлқының өзі, бажайлап қарағанда, қазаққа көбірек ұқсап кеткендей көріне ме, қалай?!.. Әйтеуір, бар-болмысымен күнде көріп, етене жақын жүретін жандай елестейді.

Сәл есейгесін білдім, әлгі актердің есімі Василий Шукшин екен. Өзі әкеммен түйдей құрдас болып шықты. Ержете келе, жетпісінші жылдардың ортасындағы қолына қалам ұстаған әріптестерім сияқты мен де Шукшин «ауруымен» ауыра бастадым…

Оның адам характерін (мінезқұлық) жетік білуімен сонау қиыр шеттегі Алтай өлкесінен келіп, Мәскеудің зиялы қауымын «қитұрқы» әңгіме-хикаяттары арқылы тәнті қылғанын басым көпшілік жақсы біледі. Барша халықты талантымен мойындатқан жазушы, кинорежиссер әрі актер болды. Алайда соңғы жылдары қайсыбір зерттеушілер мен журналистер баспасөз беттерінде «Шукшиннің әңгіме-хикаялары болмаса, оның ойнаған, түсірген фильмдері есте қалмайды» дегенді айтып, жазып жүр. Өз басым, бұл пікірмен келіскім келмейді. Есте қалмаса, 1958-1972 жылдар аралығында «Екі Федор», «Алтын эшелон», «Когда деревья были большими», «Журналист», «Даурия» секілді ол ойнаған фильмдер Кеңес киносының көш басына шығып, 200 миллион көрермен жинамас еді. Есте сақталмайтын болса, оның М. Горький атындағы киностудияда түсірген «Живет такой парень» кинохикаятын 1964 жылы 27 миллион көрермен көріп, жылдың ең үздік фильмдерінің қатарына қоспас еді. Естен шығып, жадымызда ұсталмайтын болса, оның «Мосфильм» киностудиясында түсірген әрі өзі сценарийін жазып, басты рөлде ойнаған «Калина красная» («Қызыл бүрген») драмасы 1974 жылы 62 миллион 500 мың көрермен жинап, қазіргі тілмен айтсақ, кеңестік блокбастер атанбас еді.

Соңғы фильмнің зор машақатпен түсірілгенін біз біле бермейміз. Кеңес киносы жөнінде көп білетін іргелі зерттеуші Федор Раззаковтың айтуынша, «Мосфильм» киностудиясының басшылары Василий Макаровичті саяси көзқарасы үшін бөтен-бастақ санап, жат көрген. Сол себептен картина өндіріске өте қиындықпен өтті. Фильмді түсіруге сметаға сәйкес 354 мың сом бөлінді. Бұл Кеңес киносында ең аз қаржы болып есептелетін.

Оның үстіне киностудия басшылығы фильмді түсіруші топты өте жұпыны киноаппаратуралармен жарақтандырып, штатын басқа фильмдердегі кинотоптарға алмай жүрген кездейсоқ адамдардан жасақтады. Соған сәйкес кинотоптың өз ішінде достық қарым-қатынас төмен дәрежеде болғанға ұқсайды.

Сексенінші жылдардағы «Советский экран» журналындағы естеліктен Шукшин өз кейіпкері Егор Прокудиннің ақ қайыңмен сөйлесіп тұратын шағын көріністі түсіріп жатқанда ассистенттің біреуі: «Федерико Феллини «Амаркорд» пен «Римді» түсіреді, ал біздің Вася қайыңдарды сипап, әлпештейді. «Мосфильмнің» ұшпағын шығаратын адамды тауып, жетіскен екенбіз» — деп кекетіп-мұқатқан жолдарын оқығаным жадымда сақталыпты. Түрлі кедергілерге қарамастан, ол бәріне шыдады. Шукшинге маңыздысы жұмыс болатын, басқасына пысқырып та қарамайтын. Табандылығының арқасында нағыз шедевр жасауға қол жеткізді. Өкініштісі сол, ойнаған кейіпкерін фильмнің соңында режиссерлік қиялмен қазаға ұшыратуы өзіне сәуегейлік болып жабысты. Тура бір жылдан кейін, дәлірек айтқанда, 1974 жылғы 2 қазанда Волгоград облысының маңында «Олар Отан үшін шайқасты» фильмін түсіру кезінде Шукшинді жолдастары теплоход каютасындағы жатын орнынан өлі күйінде тауып алды…

Бұл халықтың сүйіспеншілігіне бөленген туындыдан не ұқтық, қандай ой түйдік десек, алдымен, бұл фильмде Шукшин адамның туған жеріне деген жауапкершілігін айтқысы келген және оны жеткізе де білген. Пендеге тән осалдық, қателік, күнәһарлық қылықтарымызға ерте ме, кеш пе, бәрібір, жауап беруімізге тура келеді.

Өтірік айту, ұятсыздық, қорқақтық қылу, сатқындық жасау, жемқорлыққа бару секілді мінез-құлқымыз үшін түбінде толық есеп беретініміз хақ. «Қызыл бүрген» осы жайттардың өтеуін еске салып, адамның адамға жасаған жамандығы мен жақсылығын қай уақытта да алдына келтіретіндігі жөнінде баяндайтын халықтың ары мен ұятына айналған кино-тәмсіл болды.

Зерттеушілердің арасында «Шукшиннің анасы Алтай қызы-мыс, тіпті өз жұрты алтайлық екен» деген әңгіме де тарап жүр. Түркі тектес халықтың тұқымынан өрбіп, Еуропа жұртының даңқын айдай әлемге танытқандар да бар ғой.

Р.S.  Соңғы жылдары Шукшин туралы ойлай қалсам, есіме бірден Оралхан Бөкей мен Роллан Сейсенбаев түседі. Үшеуінің де жазу мәнерінде сәйкестік бар тәрізді. Мұның өзі үшеуінің де туып-өскен өлкелерінің бір-бірінен айнымай ұқсас келуінен, бір-бірінен онша алыс емес жерде орналасуынан шығар, бәлкім…

Нұрымбек  ЖАПАҚОВ,

Жәнібек ауданы

Биылғы қыркүйек айында Күнбатыс Алашорда үкіметінің құрылғанына 100 жыл толды. Осыған  орай  Батыс  Қазақстан инновациялық-технологиялық  университетінің  профессоры, тарих ғылымдарының кандидаты, алаштанушы, Ж. Досмұхамедов атындағы  «Қайраткер»  қоғамдық қорының  президенті  Дәметкен Сүлейменовамен  аталмыш  тақырып  аясында  сұхбаттасудың сәті түскен еді.

---

— Дәметкен Досмұқанқызы, осыдан дәл бір ғасыр бұрын Күнбатыс Алашорда үкіметі қандай жағдайда құрылып еді? Оның бастауында кімдер тұрды? Әңгімемізді осыдан бастасақ… — Күнбатыс Алашорда – бұл ха-лықтық атау. 1918 жылы 18 мамырда Жымпиты елді мекенінде өткен Орал қазақтарының IV сиезінде «Ойыл уәлаяты» атты Уақытша үкімет құрылған еді. Оның басшысы болып заңгер, шешен Жаһанша Досмұхамедов сайланған болатын. Үкімет құрамы жеті адамнан тұрды. Олар – Халел Досмұхамедов, Дәулетше Күсепқалиев, Салық Омарұлы, Қалдыбай Асанов, Ғабдол-Ғалым Қуанайұлы, Сабыр Сарғо-жин. 1918 жылы 8 қыркүйекте Уфа қаласында «Уфа директориясы» үкіметінің мәжілісі болды. Осы жиынға Алашорда үкіметі басшылары қатысты. Уфа директориясы Алашорда үкіметі таратылды деген шешім қабылдайды. Бұл шешіммен келіспеген Алашорда үкіметінің басшылары 11 қыркүйек күні Төтенше жиналыс жасап, Жымпитыда құрылған «Ойыл уәлаяты» атты Уақытша үкіметті таратылды деп мәлімдейді де, «Алашорданың Батыс бөлімі» атты жаңа үкіметтің құрылғанын жариялайды. Оның төрағасы болып Жаһанша Досмұхамедов сайланады. Алаш қайрат-керлерінің мұндай шешім қабыл-дауы сол кездегі саяси жағдайға байланысты болатын. — Техника қазіргідей дамы-маған кезеңде Алашорданың Шығыс бөлімімен Батыс Алаш-орда арасындағы байланыс қалай жүзеге асырылды екен? — Бұл кезде Батыс пен Шығысты байланыстыратын телеграф жүйесі болған жоқ. Хат-хабар, не- гізінен, пошта қызметі арқылы жүзеге асырылды. Ол жөнінде Ж. Досмұхамедов пен Ә. Бөкейхановтың жазысқан хаттары дәлел бола алады. Сонымен қатар Жымпитыда телеграф байланысы болған. Ж. Досмұхамедов көршілес Орынбор, Самара облыстарымен телеграф арқылы хат-хабар алысып тұрған. Ол сондай-ақ Мәскеуден телеграф арқылы Семеймен тікелей байланысқа шығып, Х. Ғаб- басов, Ә. Бөкейхановтармен хабарласқан. — Кеңес үкіметі орнығып үлгермей жатып, Батыс Алашорданың бастауында тұрған «Ойыл уәлаятында» «Большевизмнің салдарын жою» жөніндегі комиссия құрылыпты. Бұл комиссия нақты қандай істермен ай-налысқан? Оның құрамында кімдер болды? — Ж. Досмұхамедов саяси жағ-дайдың күрт шиеленісуіне байланысты «Ойыл уәлаятындағы» бүкіл билікті бір қолға шоғырландыруға мәжбүр болады. 1919 жылы «Алашорданың Батыс бөлімшесі» атты үкіметін Жымпитыдан Ойылға кө-шіріп, өзі Жымпитыда қорғаныс комитетін құрды, сонымен бір мез- гілде Жоғарғы сотқа төрағалық етіп, Батыс бөлімшенің әскери бөліміне басшылық жасады. «Боль- шевизмнің салдарын жою» жө-ніндегі комиссия қазақ халқын ақтар мен қызылдардың соғыс шапқыншылығынан қорғау, халықтың қолындағы мал-мүлкін шығынға ұшыратпау бағытында қыз-мет атқарды. Комиссия құрамында земство басқармасы басшылары, әскери қызмет басшылары болды. «Ойыл уәлаяты» кейіннен «Алаш-орданың Батыс бөлімі» атты үкіметтің билігін ұстануға әрекет етті. Уәлаяттың әскери жасағын Сабыр Сарғожин, Нәдірше Есімханов, Айтқали Абылаев басқарды, бас интендант міндетін Беркінғали Атшыбаев атқарды. Мұрат Қаратаев хорунжий, уәлаяттың әскери офицері, ал Ғұбайдолла Мұхитов прапорщик болды.   — Ж. Досмұхамедов басқарған Әскери-далалық сот қызметіне тоқталсаңыз? Аталмыш сот кімдерді соттады? — Әскери-далалық сот, негізінен, «Ойыл уәлаятындағы» тәртіпті сақтау мақсатында құрылған еді. Әскери-далалық сотта әскер тәртібін бұзған немесе әскери қызметтен қашқан адамдар жазалан- ған, бірақ олар туралы нақты мә-ліметтер жоқ.   — Батыс Алашорданың әскері жайында, олардың қа-тарындағы ерекше ерлігімен танылған жандар туралы не айтуға болады?   — Алаш әскері «Ойыл уәлаяты» атты үкімет құрылған кезден бастап қалыптаса бастады. Алаш әскерін жасақтауда үкіметке ерекше көмек көрсеткендер қазақ халқының ішінен шыққан ауқатты адамдар болды. Атап айтсақ, Шұғыл Қажы, Ахметше Көсепқалиев, Тобанияз Әлниязов, тағы басқалар. «Ойыл уәлаяты» үкіметіне көмек қолын созған Тобанияз Әлниязов былай дейді: «Жаһанша мырза, бастаған ісің оң болсын, қолға алған ісіңді орындап шығуда адайлар мықты тірегің болады деп сен. Ойылдан ашқалы отырған кадеттер мектебіне 100 жігіт беремін. Олардың оқуды бітіріп шыққанға дейінгі барлық шығынын өз мойныма аламын, сонымен бірге олардың астарына мінетін аттары, барлық құрал-сайманы менен болады. Осы айтқандарға қоса үкіметтің адай полкін жасақтауға 2000 жігіт береміз». Ахметше Көсепқалиев жаңадан құрылып жатқан жас мемлекеттің нығайып, өркендеуіне өзінің қар- жылай көмек беретіндігін мәлім-дейді және әскербасы мен офицерлерге мінетін 10 арғымақ беретінін, сонымен қатар бүкіл тамақ, киім, керуен шығындарын өз мойнына алатынын мәлімдейді. Шұғыл Қажы Жаһанша мырза құрып жатқан үкіметтің әскеріне 50 жылқы беретінін айтады. Осылайша әскер мәселесі, оның құрал-жабдықтары толықтай шешіледі. Асқан ерлігімен көзге түскен сарбаздар жөнінде толық мәліметтер жоқ. — Батыс Алашорда әскерінің генерал Акутин бастаған 500 казакты тұтқындауы қалай ұйымдастырылды?   — Осынау алмағайып шақта Жаһанша Досмұхамедов әскери өнерде де дарынды қолбасшы екендігін танытты. Ол Қызыл әскер басшылығының Алашорданың Батыс бөлімшесін өз жағына шыға-руға тактикалық тұрғыда мүдделі екендігін тап басып таныған соң, Кеңес үкіметімен тең жағдайдағы одақтастық құқығын сақтау мақсатында екі арада шебер дипломатиялық келіссөздерге барды. Бұл ниетін ол іс жүзінде дәлелдеу үшін Қызылқоғада соғысқан генерал Акутиннің Елек корпусын табан тірескен шайқаста қолға түсірді. Және Қызыл әскер келіп жеткенше Акутин сарбаздарына көмекке келген атты казактардың тобымен екі күн бойына соғыс жүргізді. Сөйтіп, Қызыл әскер бө- лімшелерінің ақ казактарды шө-лейтті, елсіз даламен өкшелей қуып, Жем кәсіпшіліктерін аман алып қалуына  мүмкіншілік  туғызды. — Дәметкен Досмұқанқызы, белгілі мемлекет қайраткері, Қызыл үкіметке қызмет еткен Әбдірахман Әйтиевтің Күнбатыс Алашордаға басшылық жасаған Жаһанша Дос-мұхамедовпен жылы қарым-қатынас ұстанғаны туралы деректер бар екен?..   — Алаш қайраткерлері, жалпы сол кезеңдегі оқыған зиялы қауым бір-бірімен жақсы қарым-қатынаста болған. Соның бір дәлелі – Алаш қайраткерлеріне Кеңес өкіметі ке-шірім жариялағанымен, 1920 жылы наурыз айында Алашорданың Батыс бөлімі мемлекеттік құрылымы таратылған соң оның басшылары Ж. Досмұхамедов, Х. Досмұхамедов, И. Қашқынбаев, Б. Атшыбаев, К. Жә-леновтарды Қызылқоғадан Орын- борға үйқамаққа алады. Осы кезде оларға көмек қолын созған Әбдрахман Әйтиев болатын. Ол Алаш қайраткерлерінің Қызыл әс-керге қарсы соғыс қимылдарына қатыспағандығын, керісінше, Қызыл әскердің 3-татар полкіне көмек-тесіп, генерал Акутиннің әскерін талқандап, оның қару-жарақ- тарын, азық-түліктерін, киім-ке-шектерін қолға түсіріп, Қызыл әс-керге көмектескендігін мәлімдейді. Өз жазбаларында Әбдірахман Әйтиев Жаһанша Досмұхамедов-ке жағымды мінездеме берген.   — Жалпы Алашорда тарихының ашылмаған тұста-рының әлі де мол екені аңғарылады. Мұның себебі неде? Сіздің пікіріңізше, аталған олқылықтың орнын толтыру үшін не істелуі керек?   — Иә. Іргемізге жақын Уфа, Қазан, Мәскеу қалаларының өзінде Алаш тақырыбына қатысты ғылыми ай-налымға енбеген қаншама архивтік деректер жатыр десеңізші. Қытайдың бергі аймақтарында да бұл тақырыпта айтарлықтай деректер сақталуы мүмкін. Тіпті өз еліміздегі Ұлттық қауіпсіздік комитетінің бақылауында болған, кейін ішкі істер департаменттеріне көшірілген архивтік құжаттардың өзі толықтай зерттелмей жатыр. Елімізде Алаш тарихын зерттеумен тыңғылықты түрде айналысушылардың саны әлі күнге дейін аз. Ендігі кезекте бұл жұмысқа алғыр жастарды тартуымыз керек. Өкініштісі сол, соңғы кезде Алаш тақырыбын зерттеп жүрген магистранттар жоқ. Ғылыми орталықтармен байланысты, архивтерде алаңсыз отырып жұмыс жасайтын тұрақты топ құрылуы керек. Ол үшін жеткілікті түрде қара-жат бөлінуі тиіс. Алаштың тарихына қатысты ашылмай жатқан деректер, архивтік құжаттар әлі де мол. — Әңгімеңізге рақмет! Сұхбаттасқан Нұртас НАБИОЛЛАҰЛЫ, «Орал өңірі»