Зеленов ауданының Дариян  ауылдық кітапханасында көрнекті ақын, философ  Шәкәрім  Құдай-бердіұлының 160 жылдығына орайластырылған танымдық шара ұйымдастырылды. Ауылдың  орта-лық саябағында өткен шараға ауыл тұрғындары белсенді қатысты. Акция барысында кітапханашы Любовь Ивашкова  жиналған-дарға Шәкәрім Құдайбердіұлының  өмірі  мен  шығармашылығы  жайында жан-жақты  мағлұмат  беріп, ауыл тұрғындарын арнайы дайындалған көрмемен таныстырды. Қазақ ойшылы туралы мәліметке қаныққан оқырмандар кітап көрмесіне қойыл- ған оқулықтармен танысып, пікірлерін білдіріп, библиографиялық шолудан алған  әсерлерімен  бөлісті.  Гүлжан  АЯЗБАЕВА, Зеленов  ауданы

Ол сәби  кезінен  бастап  ертеңгісін  қоңырау үнінен оянатын.  Өйткені  мектеп  оның  үйінен  таяқ  тастам  жерде  орналасқан еді.  Сыңғырлаған  қоңырау  үні, балалар­дың   шат күлкісі  оны  бала  кезінен  алыс армандарға  жетелейтін. Ол  болашақ  мамандығының қоңырау  үнімен  байланысты  болатынын  сол  кезде сезбеген  де  шығар?! «Қазақстан Республикасы білім беру саласының үздігі» атанған ең жас педагог, «Тоғыз толғаныс» атты кітаптың авторы Дәурен Сағынғалиевтен заңгерліктен педагогика саласына неліктен бет бұрғанын сұрадық. — Негізінен, нағашы жұртымыз  Батыс өңіріне белгілі педагогтар еді. Мұғалімдікке келерде өзім оқып жатқан негізгі  заң қызметі  мамандығынан  бас тарттым. Өйткені қоғам қаржыгер мен заң- герден гөрі, заманауи, интеллектуалды қарым-қабілеті жоғары, пайым-парасатымен санаға сілкініс жасай алатын, жаһандық  білімді енгізе отырып, ұлттың мектепте қалыптасатындығын дәлелдей алатын мұғалімге мұқтаж. Сон-дықтан да өз қалауыммен ұстаздыққа бет бұрдым. Оралдағы облыстық дарынды балаларға  арналған мамандандырылған мектеп-интернатты  тәмамдадым. Нәсіпқали Дәулетұлы, Серікқали Шарабасов сынды ел ағаларының батасын алдым. “Ардан туған адам арманшыл келеді. Адам баласы туғаннан өлгенше армандайды, кейде ол  арманға жеткенін де сезбей қалады” деп жатады ғой. Армандадым, өз арманыма жеткендей де болдым. Бірақ әлі атқаратын жұмыс көп. Аз-мұз жетістікке жеткенім, адамдық жолында қалыптасуым         бізді есейткен орта мен Батыс Қазақстан педагогикасының еселі жетістігі деп есептеймін, – дейді не бары 25 жасар педагог. Дәурен – Теректі ауданына қарасты Ақжайық ауылының тумасы. Ол қазір Алматы қаласындағы М. Мақатаев атындағы №140 гимназияда “Қазақстан тарихы”, “Дүниежүзі тарихы”, “Адам. Қоғам. Құқық”  пәндерінен сабақ береді. Шәкірттері жыл сайын ұлттық бірыңғай тестілеуде 137, 138, 139 балл жинап, өзі беретін пәндерден мүмкін болған 100 балды еншілеп, дараланып жүрген ұстаздың алға қойған мақсаты да айқын. Жас ұстаз шәкірт тәрбиелеуде бағыт-бағдар беріп, тәжірибесімен бөлісіп жүретін көшбасшы, мектептің директоры Сәния Тілеубайдың еңбегі зор деп есептейді. Білім жаһандық, тәрбие ұлттық болуы тиіс деп есептейтін жас педагогтің білім саласында жиі өзгеріп, сынға ұшырап жататын реформалар мен педагогтарға қатысты айтар өз пікірі бар. – Білім саласындағы реформалар асығыс жүзеге асырылғаннан кейін кемшіліктер орын алып жататыны рас. Негізі, кез келген реформа бірінші кезекте ұлттық бағытқа негізделуі тиіс деп ойлаймын. Біз өзге мемлекеттердің жүйесін  енгізіп жатамыз. Менің ойымша, халықпен ашық талқылау жүргізіп, қазіргі мұғалімдердің, оқушылардың мүмкіндігін ескере отырып, халықаралық зерттеулерді талқыға сала отырып, талдау жасап, салыстырмалы түрде жұмыс жасаса, реформа нәтижелі болар еді. Дегенмен бүкіл реформаға тұтастай қарсы шығуға болмайды, оның қолдайтын тұстары да жетерлік. Осы тұста өзіміз, жалпы мұғалімдер азаматтық белсенділік танытпаймыз да, “тырнақ астынан кір іздегендей” сыңай танытамыз. Кез келген реформа шынайы түрде жүзеге асуы үшін мұғалімдердің білімі таласқа түсуі керек. Ал педагогика саласында бәсекелестік жоқ. Мысалы, қытай халқында «Жүз мұғалім болса, жүз түрлі әдіс бар» деп айтады. Реформалардың қарқынды жүзеге асуы үшін мұғалімдер де білім берудегі әдіс-тәсілдерді жетілдіруі керек. Осы тұрғыда өзіме сын көзбен қараймын.  Талай рет аудан-     ауылдарды араладым. Сонда өзі мұғалім болып, “Мамандығым – мақтанышым” деп жүріп, ұстаз деген есімге нұқсан келтіретін мамандарды көргенде көңілім құлазып қайтқан сәттер болды. Өйткені ұрпақ тәрбиесінде  ұлтқа деген сүйіспеншілік ұстаз берген білім-өнегемен қалыптасады деп  ойлаймын, — дейді Дәурен. Өткен жылдың соңында Дәурен Сағынғалиевтің «Тоғыз толғаныс» атты  кітабы жарық  көрді. Мұқабасы ақ түске боялып, кітаптың аты алтын түспен жазылған. Оның да өз сыры бар. Бұл арқылы кейіпкеріміз «Бала  деген – ақ парақ, оған қандай қаламмен жазсаңыз, болашағы да сондай болады» деген ойды жеткізгісі келіпті. Кітапта Дәурен өзінің балалық шақтан бүгінге дейінгі өмірінің білімге ұмтылған жарқын тұстарын Сұлтан атты кейіпкер арқылы суреттейді. Бала күнінен алдына мақсат қо­йып, Мұқағали Мақатаевтың 380 өлеңін жатқа білген, республикалық ғылыми зерттеуден грант иегері атанған ізденімпаз кейіп-керіміздің кей жағдайда қамыққан кездері де ашық жазылған. Сонымен қатар  кітапта ұлттық бірыңғай тестілеу тапсырған сәтте түйген ойы, Алаш қайраткерлері дәріптеген идеялар автордың назарынан тыс қалмаған.  Халықтың ұлы болуды негізгі мақсаты еткен жас педагог мұғалім болып жүріп те, қоғамда жоғары жетістікке жетіп, абырой-атаққа бөленуге болады деп есептейді. – Жақсы болдық па, жасанды болдық па, бағасын беретін білім майданында баптаған шәкірттерім. “Тебінгіден тер, қабырғадан қар жаудырған” әр күніміз естелік боп қалады. Әр шәкір-тімнің болашағына даңғыл жол салуға үлес қосқаным үшін кей кездері өзімді бақытты санаймын. Әр кез мен ұстаз деген ардақты атқа дақ түсірмеуім керек деп өз-өзімді жиі қайраймын. Алдымызда арайлап атқан ақ таңдар… Жаңа оқу жылы… Жаңа бастамалар, жаңа мүмкіндіктер күтіп тұр. Қазақ елінің болашағына серпін беретін, арманына сене білетін кезекті шәкірттерімізді баптап шығаруымыз керек, – дейді сөзі мірдің оғындай, мақсаты айқын жас педагог.

 Гүлжамал   ЖОЛДЫҒАЛИҚЫЗЫ, «Орал   өңірі»

Орал қаласындағы  физика-математикалық  бағыттағы Назарбаев зияткерлік мектебінің биылғы түлегі  Шымболат  Тінәлиев  бірден жеті университеттің  білім грантына қол жеткізген екен. Оның бесеуі  Американың  атағынан  ат  үркетін  іргелі  жоғары оқу орындары болса, алтыншысы – Финляндияның  атақты  Альта университеті  және  соңғысы – Астана қаласындағы  Назарбаев зияткерлік университеті. «Білімсіз қалар жырақта, білімді жетер мұратқа» демекші, азуын айға білеген АҚШ-тың Вирджиния, Бостон, Темпл, Квинепек және Мичиган университеттері мен білім-ғылымның озық үлгісімен әлемге танылған Финляндияның Альта университетінің білім гранттарына ие болған Шымболат Тінәлиев 5-сыныптан бастап шетелде білім алуды армандаған екен. Ол үшін ағылшын тілін жетік меңгеруі керек екенін ұғынған Шымболат тіл үйренуге шындап ден қояды. Еңбегі еш кетпей, 7-сыныпқа көшкен жылы Орал қаласындағы физика-математикалық бағыттағы Назарбаев зияткерлік мектебінің емтиханынан сүрінбей өтіп, оқуға қабылданады. Міне, осы сәттен бастап арманшыл баланың өмірінде ең қызықты да әсерлі, маңызды да жауапты өзгерістер басталады. Дәрістердің мазмұнды бағдарламасы, қызықты жо-балардың таныстырылымы (презентациясы), жинақталған жаңа білім, шетелдік ғалымдармен, зор жетістікке жеткен тұлғалармен танысу – осының барлығы Шым-болаттың білім-ғылымға деген қызығушылығын бұрынғыдан бетер арттыра түседі. 8-сыныпта мектептегі роботтехника үйірмесіне алғаш бас сұққан оның балаң көңілін жаңа технология мен жасанды интеллект әлемі бірден бау-рап алады. Білімін жетілдіру барысында білген-түйгенін өзгелермен бөлісуді мақсат тұтқан ол ағылшын және орыс тіліндегі мәліметтерді Уикипедия ашық энциклопедия-сына қазақшаға аударып орналастырумен айналысады. Астана, Алматы, Сочи, Қазан, Нью-Дели, Гонконг, Лондон қалаларындағы халықаралық білім сайыстарында бақ сынай жүріп, 2014, 2016 және 2017 жылдары мектеп командасы құрамында республикалық роботтехника олимпиадасының үш дүркін жеңімпазы атанды. 12-сыныпта оқып жүргенде «Кім болам?» деген жауапты таңдау жасау кезінде де өзінің ынта-ықыласы ауған роботтехника саласынан тым ұзай қоймады. — 2015 жылы мектептің атынан АҚШ-тың Сан-Франциско қаласында «Dezing Chinking» жазғы курсын оқыдым. Жер-жаһандағы жоғары технологиялар индус-триясының орталығы, «Amazon», «Apple», «Google», «Microsoft», «Oracle» сықылды әлемдік дең-гейдегі ең ірі технологиялық компаниялардың кеңселері орналасқан Кремний алқабында, Стэнфорд және Берклий университеттерінде болдым. Адамның ой-қиялы мен еңбегінің жемісін өз көзіммен көріп, мотивация алдым, таным көкжиегім кеңейді. Сол сапардан оралған соң өзіме «Қайтсем де, АҚШ-та білім аламын!» деп мақсат қойдым. Шетелдік университеттерге құжат тапсыру бірнеше кезеңнен тұрады. Халықаралық емтихандар нәтижесіне қоса, ағылшын тілін меңгеру деңгейің және эссе мазмұны бағаланады. «Common Application» атты бірегей база арқылы АҚШ-тың бірнеше университетіне құжат тапсырып, қабылдау емтихандарынан өттім. Биылғы наурыз-сәуір айларында АҚШ университеттерінен шақырулар келе бастады. Бесеуі де іргелі, әлемге танымал жоғары оқу орындары. Бірақ менің таңдауым АҚШ-тың Шарлотсвилл қаласындағы Вирджиния мемлекеттік университетінің электр энергетикасы мамандығына түсті. Ағылшын тілін меңгеру деңгейім жеткілікті болғандықтан, бірден университеттің бірінші курсына қабылдандым. АҚШ-тың үшінші президенті Томас Джефферсон негізін қалаған университет ЮНЕСКО-ның мәдени мұралары тізіміне енген, — деді бізбен әңгіме барысында әлемнің іргелі университетін тәнті қылған қазақтың бозбаласы. Ағылшын тілін өз ана тіліндей жетік меңгерген Мирболаттың Шымболаты ХХІ ғасырда ағылшын тілін білу қажеттілік екенін айтады. «Ағылшын тілін білсең, кез келген ақпаратқа қолжетімділік мыңдаған есе арта түседі. Қажет мәліметті орыс немесе қазақ тіліндегі аудармасы арқылы емес, тікелей ала аласың», – дейді ол. Ақпан айында мектептегі ұстаздарының кеңесімен ғаламтор арқылы Финляндияның Альта универитетінің емтихандарын тап-сырған Шымболаттың бұл жолы да айы оңынан туады. Араға бірер ай салып, Астана қаласындағы Назарбаев университетінің грантына ие болғаны туралы тағы бір сүйінші хабар келіп жетеді. – Ең алдымен, білім берген, бағыт-бағдар көрсеткен Оралдағы физика-математикалық Назарбаев зият-керлік мектебінің әкімшілігі мен  ұстаздарыма, соның ішінде физика, математика және ағылшын тілі кафедраларының мұғалімдеріне алғыс айтамын. Шетелдік университеттерді, болашақ мамандықты таңдауыма және құжаттарымды рәсімдеуге үлкен қолдау көрсеткен кәсіби бағдарлаушым Нариман Ешмұхамбетовке ерекше ризашылығымды білдіргім келеді, – дейді Шымболат. «Бүгін өзгелер жасағысы келмегенді жаса, ертең өзгелер сүре алмаған өмірді сүресің» («Делай сегодня то, что другие не могут, завтра будешь жить так, как другие не могут») деген ұстанымға берік бозбала үшін әр сағат, әр күн өте қадірлі. Ол – «ЭКСПО-2017» халықаралық көрмесінде еріктілер қозғалысының, көптеген қайырымдылық жобаның қатысу-шысы, ағылшын тіліндегі театр үйірмесінің белді мүшесі. Ол футбол ойнағанды, би билегенді жақсы көреді. «Барселона» футбол клубының жанкүйері. Сүйікті жазушылары – Мұхтар Әуезов пен Қасым Қайсенов. Болашақ 5-10-15 жылға жоспар құрып, мақсатына жету жолында табандылық танытып жүрген Шымболат Тінәлиевтің басты арманы – шетелде алған білімін Отанының қажетіне жарату, ұлтының мақтан тұтар ұлына айналу.   Шолпан  ҚАДЫРОВА, облыстық  білім  басқармасының  басшысы, 2012-2017  жылдар  аралығында  Орал  қаласындағы Назарбаев  зияткерлік  мектебінің  директоры: – Шымболат Тінәлиев  Назарбаев зияткерлік мектебіне 7-сыныпта келді. Ол өз ойын ашық айтып, жатық сөйлеуімен және өз пікірін ұғынықты жеткізуімен, жалпы, жан-жақтылығымен көзге түсті. Алдына мақсат қойып, сол мақсатқа жету жолында үнемі ізденіп жүретін жас.  Аты да өзіне сай қойылған. Шымболат десе, Шымболат! Мектеп қабырғасында оның роботтехникаға  қызығушылығы ерен болды. Көптеген шет елде (Гонконг, Үндістан, Ресей, АҚШ т.б)  болып, халықаралық білім додаларында бақ сынады. Шымболат қоғамдық шараларға белсенді қатысып, достарына ылғи қамқор болып жүретін. Шымболаттың 7 бірдей білім ордасына түсуі – оның қажырлы  ізденісі мен еселі еңбегінің жемісі. Таңдауды өзі жасайды. Дегенмен мен шәкірттерімді әлемнің ең  мықты білім ордаларынан білім  алуды негізгі мұрат-мақсат тұтуға бағыттадым. Сондықтан да Шымболаттың АҚШ-тың  Вирджиния штатындағы үздік университеттен  білім алып, елімізге қайта оралатынына сенемін. Ол еліміздің өркендеп дамуына үлес қосатын мықты маман, қайраткер азамат  болып оралады әлі. Шәкіртім Шымболатқа ақ жол, сәтті сапар және толағай табыс тілеймін!

Динара ЖҰМАБЕКҚЫЗЫ, «Орал өңірі»

Тасқала  ауданының  аумағында  Оян деген ауыл  бар.  Оның  тұрғындары,  негізінен,  жалпақ  Нарыннан кезінде  еріксіз  көшірілген он  екі  ата  байұлы  құрамына  кіретін рулардың  ұрпақтары.  Ұлы сүргін  көш  екі  кезеңде болған  ғой.  Өткен ғасырдың  жиырмасыншы  жылдарының  орта  шені  мен  елуінші  жылдардың  бас  кезі  екендігін  ресми  құжаттар  да,  ауызша айтылатын  әңгімелер  де  растайды.  Біздің жастау кезімізде ауылда жетпіс-сексен жастағы қариялар бар­шылық еді. Солардың аузынан Жұбан молда туралы естіп қа­лып жүрдік. Олардың ішінде Жұбан молданы көре қалғанда­ры да ұшырасатын. Жұбан молданы ғұлама дін қайраткері, пе­рі ұстаған әулие деп зор ілти­- пат, үлкен құрметпен әңгімелей­тін еді ауыл ақсақалдары. Мол­да дегендерінен гөрі, «пері ұста­ған» деген сөздер бізге өте қат­ты әсер ететін. Құлағымыз естігенмен, көңіліміз сеніңкірмейтін. Себебі атеистік ұғымдағы жас­­тар едік. Десек те, Жұбан молда­ның қасиетті кісі болғанына шү­бә келтіруге дәтіміз бармайтын. Әл­дебір беймәлім күш сенімсіздігімізді сенімге жеңдіруге әсер етіп тұрғандай  болатын-ды. Жұбан молда туралы осынау мақаланы жазуыма түрткі бол­­ған белгілі журналист Қазыбек Құт­тымұратұлы ініміз екенін ар­найы айтып өткім келеді. Қазы­бек ініміз бесқасқа руының ше­жіресін жинап, зерттеп-зерделеп, баспаға дайындау үстінде. Жұбан молда туралы тірнек­- теп жинаған деректерімен бө­-ліскені үшін оған ағалық және әріптестік алғысымды білдіре­мін. Ақ Жайық атырабындағы  бес­­қасқалар өздерінің түп ата­сы Ер Жүсіп есімді кісі деп біле­- ді. Ол Ұлы жүзден келген делі­неді. Ер Жүсіп қалың беріштің белгілі биі, байы Құлкеш ата­­ның бір баласы есебінде жүр­ген деп айтылады. Ертеректе де елде есепсіз адам болмаған ғой. Әй­теуір, бір руға теліну керек екен. Біз бесқасқа беріш атанып жү­ріппіз. Бірақ таңба­мыз (\\) бөлек. Демек, жеке ру дәрежесіне жетіппіз. Бесқасқа бес ата делінеді: Айт­­бай, Қараша, Байсейіт, Бай­қошқар, Кешубай. Атырау жақ­тағы кейбір ағайындар сәл-пәл өзгешелеу айтады. Әйтеуір, не­гізі дұрыс. Ауызша айтылып жү­ріп, кейіннен қағазға түсірілген шежірені жүз пайыз дұрыс деп айта алмасақ керек. Жасыратыны жоқ, әркім өзі естігенді жөн санап, өзгенікін қате деп жата­ды. Иә, бұл орайда «Айттым – болды, кестім – үзілдіге» баруға болмайтын сияқты. Жұбан молданың арғы тегіне келсек: Айтбайдан Құрманбай, Дауылбай, Қауымбай, Бөрібай, Тасболат, Төлей. Құрманбай­дан Базарбай, Есет, Әсірбек, Шы­ман. Базарбайдан Жүрдібек, одан Жұбан. Мұрағат құжатта­рында Айтбайұлы Құрманбай батыр деп көрсетіледі. Құрман­бай батырдың бел баласы Әсір­бек 1811 жылы Бөкей сұлтан­ды Кіші жүздің ханы етіп сай­лауды сұраған беріш руының игі жақсыларының тізімінде бо­лып, құжатқа қолын қойыпты. Де­мек, бесқасқалар өз орта­сын­да үлкен беделге ие, сыйлы адамдар болғанға ұқсайды. Жұбан молданың әкесі Жүр­дібек Базарбайұлы ірі дін қай­раткері болыпты. Қай жерде, кім­нен оқығаны белгісіз. Алғаш перілерді оқумен бағындырған Жүрдібек молда екен. Перілер Жұ­банға әкесі Жүрдібектен ауыс­­қан делінеді. Жүрдібек Базар­байұлының бертініректе, Жәң­гір хан тұсында беріш руы бес­қасқа бөлімінің бас молдасы болғаны архивтен табылып отыр. Еділ мен Жайықтың арасын­дағы бос жатқан жерді иеле­нуді қазақтар көптен бері ой­- ластырса керек. 1799-1800 жыл­дары байұлының бір топ игі жақсысы құм Нарынның ішінен қоныс қарап, ұзағырақ жү­ріп қалады. Азық-түлік түйе­лер­ге артулы болады. Сол ке­зеңнен хабар беретін бір жазбада осы топтың ішінде араб-парсы елдерінде білім алған ғұ­ламалар болыпты делінеді. Бі­рақ кімдер екені айтылмайды. Бұл жерде айтылып отырған Жүрдібек молда болуы мүм­кін деп пайымдауға негіз бар. Со­дан, қоныс қараушылар құм ішін­дегі бір үйге тап келеді. Ие­сіз өлкедегі бұл кімнің үйі бол­ды екен деп таңқалысады. Жолаушылар перілер үйіне тап бол­ғандарын кейінірек біледі. Перілер басшысы бір кісіні сырт­қа алдап алып шығып, со­­йып жеп, үсті-басы қан-қан болып келіп, ұзыннан түсіп жа­тып, ұйқыға кетеді. Зәресі ұш­қан жұрт Жүрдібек молдаға қа­райды. Ол жолдастарын сабырға шақырып, дұға оқуға кірісе­ді. Перілер де арпалысып баға­ды. Ақыры Жүрдібек молда же­ңіп, перілердің үлкендері ажал құшып, олардың балаларын қор­жынына салып алыпты. Ертегі сияқты, яғни мифтік әңгімелерге ұқсайды. Перілер адам сияқ­ты үйленеді, ұрпақ өсіреді, уа­қыты келгенде өледі дегенді ес­тігенбіз. Ал шайтан Құдайдан қар­ғыс алуы себепті өлмейді, мәңгілік қорлықта болады де­генді де естіп өстік. Замана көші алға жылжыған сайын таным көкжиегі кеңейе түсті. Қапталдас әлем (парал­лель­ный мир) барын енді-енді біліп жатырмыз. Адамзатпен қа­тарлас басқа бір тіршілік иеле­рі өз заңдары бойынша өмір сү­­ріп жатқанын қазіргі жетілген ғылым жоққа шығармайды. Де­мек, пері болған, қазір де бар. Адамдардың тұрмыс-тіршілігі өз­геріске ұшырауына бай­ланыс­ты перілер қашықтап кеткен сияқ­ты. Жұбан кіндіктен жалғыз сияқты. Ол алғашқыда әкесі, үлкен молда Жүрдібек Базарбайұлы­- нан оқыпты. Жұбан молда 1833 жылы Бекетай құмында дүниеге ке­лген. 1923 жылы өмірден өтсе керек. Жұбан атаның Бисекен есімді баласының зайыбы Шә­рипа әжей бертініректе қайтыс болды. Сол кісі «Атамыз 90 жас­қа таяп өмірден озды» деп отыратын көрінеді. Осы Шәрипа ұзақ жыл бойына Жұбан ата шаңырағы астында ғұмыр кешіп, кереметі көп қарияны бағып-қағып, ас-ауқатын дайындаған екен. Әрине, перілер Шәрипа­ға көрінбеген. Бірақ Жұбан ата­ның перілерге зекіп ұрысқанын, түр­лі тапсырма бергенін Шәри­па  үнемі  естіп-біліп  жүріпті. Жұбан молда Башқұртстан­дағы Стерлітамақ шаһарында оқы­ған. Сол замандарда Татар­- стан мен Башқұртстан діни оқу­дың ордасы болғаны белгілі. Жұбан молда көрнекті дін қайраткері Ахон хазірет Қисмет­толламен қатар оқыпты. Cол кез­дегі медреселер дінмен қатар математика, астрономия, медицина, ветеринария т.б. ілімдер­ді оқытса керек. Жұбан ата айтулы емші бол­ған. Адамдарды, жануарларды ем­дегенде алды­на қара салма­- ған. Көріпкелді­гі де болыпты. Табиғи апаттар­ды күні бұрын біліп, халықты хабардар етіп отырғанын құ­жаттар растайды. Стер­літамақта алған білімінің нә­ти­жесі  болса  керек  мұнысы. Жұбан молданың шәкірттері аз болмаған сыңайлы. Олар кү­ні кеше дерлік 1976, 1993 жыл­дарға дейін өмір сүрген. Үше­уі­не қысқаша тоқталғанды жөн санадық. Атырау облысының Иса­тай ауданында Қайыр молда Жақияұлы (1882-1972 ж.ж.) ғұмыр кешті. Батыс Қазақстан облысының Тайпақ ауданында өмір сүрген әулие емші және сынықшы Арыстан Жұмалыұлы (1890-1976 ж.ж.) да Жұбан мол­даның шәкірті. Батыс Қа­зақ­стан облысының Жаңақала ауданын­дағы Пятимар ауылында ғұмыр кешкен Мерғали молда Құба­шев­ті (1906-1993 ж.ж.) жерлес­те­рі ұмытпақ емес. Осылардың қай-қайсы да Жұбан молданың телегей-теңіз білімі мен қасиет­терінен сусындаған ірі дін қай­раткерлері болыпты. Қазірде осы молдаларды көрген, жүздес­кен, тілдескен, емделген адам­дар баршылық. Осы аталған мол­далар пері ұстамаған. Бірақ Жұ­бан молда құзыретіндегі пері­лерді көрген. Яғни перілер кө­рінген. Бұл молдалардың оқ­уы перілерді көре алатындай дең­гейде болған екен. Жұбан мол­да шәкірттеріне «Сендер пері ұс­тай алмассыңдар, олар сендер­ге көрініп, келіп-кетіп жүрер, зияндарын тигізбес. Мына аят­ты оқысаңдар, жөндеріне кетер»  деп, құпия аятты үйреткен екен деген әңгімелер айтылады ел арасында. Жұбан молда Бекетай құмын­да перілеріне үй және мешіт салдырыпты. Әкесі Жүрдібек мол­да қарамағындағы перілерді мұсылман дініне кіргізген екен. Жұбан молданың перілерді қа­лайша ұстағаны бізге беймәлім. Халық арасында айламен ұста­ған деген әңгіме сақталған. Перілер бүкіл шаруаны тындырып отырған. Жұбан молда адамдар ғана атқаруға тиісті жұмысқа пе­рілерді жақындатпаған. Яғни адам­дар мен перілердің арасы­на шектеу-шекара қойып отырған. Жұбан молда пері ұстағандық­тан, аты аңызға айналып кет­кен. Басқа қасиеттері көп ай­тылмай, перілерге қатысты әңгі­мелер ел  арасына  кең  тараған. «Екінші ұстаз» атанған әл-Фараби бабамыздың «Жындар, олардың елі және әдет-ғұрпы» атты ғылыми трактаты болға­ны белгілі. Мұсылман перілер өз­дерінен білімі асқан ғұлама адамдарға ұйып, шәкірт болады екен. Табиғатта төрт әлем бар делінеді: адамзат әлемі, жындар әлемі, періште әлемі, шайтан әлемі. Бұлар Құраннан белгілі. Жұбан молда перілер­ді айламен бағынды­рыпты дедік. «Қа­лай­ша?» деген сұрақ туындайды. Пе­- рілер тапсырылған жұмысты тез бітіріп тастап, бос қарап отыра алмай, Жұбан молданы мазалай береді екен. Әсіресе, түнге қарай жасайтын жұмыс талап ететін болса керек. Содан, Жұ­бан молда перілерге құмнан арқан есуге бұйрық береді. Перілер іске құлшына кіріседі. Алайда құмнан арқан есіле ме? Тағы жұмыс сұрайды қожа­йын­нан. Енді Жұбан молда құдық­тан елекпен су тасуға жұмсай­ды перілерді. Олар қанша әре­кеттенсе де, құдықтың суы ор­таймай, бұрынғы қалпын сақ­тай­ды. Перілер діңкелеп шарша­ғаннан  талып  жығылады  екен. Қазіргі кезде Жұбан атаны көр­­ген адамдар өмірде жоқ. Жұ­бан молдамен араласқан адам­- дардың ұрпақтары өмір сүріп жатыр. Олардың жадында қа­сиет­ті қария туралы әңгіме­лер сақталып қалған. Өз басым Жұ­бан молданы көре қалған ауыл ақсақалының әңгімесін жастау кезімде естіген едім. Оян ауылында ғұмыр кешкен Есәлі­ұлы Ниғметолла деген ата­мыз болды. Жасы сол кездер­- де сексенге жақындап қалған еді. Демек, ол кісі 1890 жыл ша­ма­сын­да дүниеге келген болып шы­ғады. Нарын құмын мекенде­ген бесқасқалар бірін-бірі туыс тұтып, аралас-құралас болған. Жұбан ата 1923 жылы қайтыс болған дедік. Олай болса, Ниғ­ме­толла атамыз отыз жастан асқан жігіт ағасы емес пе? Бес­қасқалардың Нарыннан бері­рек­тегі қатқылға 1925-1926 жылдар­­да көшіріле бастағаны белгілі. Демек, Есәліұлы Ниғметол­ла атамыз Жұбан молда жайын жақсы білген деп айта аламыз. Ол кісі Жұбан молданы алғаш рет 11-12 жасында көргенін әңгіме етке­ні бар. Әкесі Есәлі Жұбан мол­дамен жасы құралыптас болса керек. Әрі ағайын. Содан Есәлі қасына туыстас екі-үш жігітті ертіп, Жаңақазан базарына са­парға шығады. Есейіп қалған ба­ласы Ниғметолланы ел танысын, жер көрсін деген оймен  ала шығады бірге атына мінгестіріп. Ересектер жол бойы Жұ­бан молданың ерекше қасиет­те­рін әңгіме етеді. Олар әлде­кімдер, әлденелер туралы бала ұғымына түсініксіздеу бағытта тіл  атысады. Жұбан молданың кө­мекшілерін әңгіме қылады. Бір шағылға шыққанда Жұбан ата­ның  қонысы   көзге  шалынады. «Анау молданың үйі, сәл-пәл қиыстау тұрғаны – атаңның ме­шіті» дейді әкесі Ниғметолла­- ға. Сосын: «Нығанжан, бізден қа­шық кетпе, әлденені сезіп-бай­қасаң, сескенбе, өзіңді салмақ­ты ұста» – дейді әкесі. Қоныс тө­ңірегінен ешкім көрінбейді. Аттарынан түсіп, мамаағашқа байлап, жолаушылар үйге таяған­да іштен қапсағай бойлы қара кісі шығады. Қабағы қалың, тү­сі суық, бетінде шешек дағы бар жасы ұлғайған адам екен. «Жұ­бан атаң осы, дауысыңды қат­ты шығарып сәлем бер», – дейді Ниғметоллаға әкесі. Жұбан молда ет-жақын туыстарын жылы қарсы алып, үйге бастайды. Таяп келгенде есік өзінен-өзі ашы­лып кетеді. Жұбан молда күбір етіп, табалдырықтан бірінші бо­лып аттайды. Ниғметолланы қо­ныс­тың іші-сыртындағы таза­лық таң қалдырады. «Жылан жала­ған­дай» деп осындайды айтатын болар. Келген кісілер сырт киім­де­рін шешіп, жуынып-шайын­ған­ша қонақ бөлмеде дастар­қан жайылып, тағамдар қойы­лып үлгер­ген екен. Үйде Жұбан атаның кемпірінен басқа ешкім көрінбейді. Жұбан молда аз сөз­ді, тұйық адам екен. Қонақтар да еркінсінбей, нақпа-нақ тіл қа­тысып отырады. Бала Ниғме­тол­ла үй ішінде осы отырған­­дар­дан басқа әлдекім, әлдене­лердің де жүріп-тұрғанын сезе­ді. Әкесінің «сескенбе» деген сө­зін есін­де ұстап, дастарқандағы дәм­нен алып отыра береді. Түн­делетіп табақ тартылады. Жұ­бан молда мүжілген сүйектерді алдына жинап, кенеп қалтаға са­лып отырады. Жатарда Жұбан молда қонақтарын өзі бастап сыртқа шығарып келеді. «Түнде сыртқа шығатындарың болса, маған дыбыс беріңдер. Баланы ортаға жатқызыңдар» – дейді үй иесі. Сосын сыртқа шығып, шы­лапшын толы құм әкеліп, аяқ жақ­қа төгіп, тегістеп тастайды. Бала Ниғметолла әлденеге еле­гізіп, біразға дейін ұйықтай ал­майды. Өңі ме, түсі ме, біл­мейді: келесі бөлмеде біреулер дау­ласып, бірдеңеге таласып жатқандай. Әлдекімдер аяқ жақ­­тан ұйықтап жатқандарға, әсіре­се, бұған үңіле қарап тұрған­дай болады. Таңертең шар­шаң­қырап оянса, үлкендер кү­біркүбір сөйлесіп, киініп жатыр екен. Сол арада Жұбан молда келіп, өзі түнде төккен құмға мұқият үңіле бастайды. Ниғме­-толла мойнын созып қараса, тегістелген құмның үстіне бо­таның ізі түсіп қалған екен. Ке­йінірек сұрастырып білсе, Жұ­бан молданың пері ұстайты­­нын қорқады деп балаларға айтпай­тын  үрдіс  болған  екен. Жоғарыда хабардар етке­ні­міздей, Жұбан молданың пері ұстағаны көбірек айтылады да, басқа қырлары елеусіз қа­лып отыратыны шындық. Жұбан мол­да кім? Ол – қажы, көпшілік­­- ті имандылыққа тәрбиелеген тұлға, көрнекті ұстаз, көріпкел, емші, қоғам ісіне араласқан қай­раткер, халық болып қалып­тасуымызға, ұлт болып ұюы­мыз­ға ерен еңбек сіңірген да­налардың заңды жалғасы. Мұ­рағат құжаттары арасынан «Жұ­бан молда Жүрдібекұлы» деген жазба табылғанын екі­нің бірі бі­ле бермейді. Жұбан молда тағы екі адаммен бірлесіп, Бөкейлік­тің тарихы мен рулар шежіре­сін жазыпты. Ел аузында Жұбан молданың Жаңақа­ла ауданының правителі – әкімі болған Бақыт­керей Құлманов төренің ұрлан­ған ақшасын құпия оқу­мен қа­лай тауып бергені күні бүгінге дейін аңыз болып айтылып келеді. Мұндай таңқа­ларлық жайттар өте көп. Жа­за беруге мақа­ла  көлемі  кө­термейді. Жұбан молда сияқты киелі кісінің сұраусыз, ескерусіз қа­луы мүмкін бе? Жоқ, мүмкін емес! Әрідегілерді айтпай-ақ қоя­лық. Соңғы бес-он жылдың бедерінде Жұбан молда аты құм астынан табылған алтын­дай жарқырай түсіп, көпшілік назарын өзіне аудара баста­ды. Алыс-жақындағы ұрпақта­- ры, яғни бесқасқа руының азамат-азаматшалары ата басына барып зиярат етуді дағдыға ай­­- налдыруда. Ағымдағы жыл­дың мамыр айының сегізінші жұл­­дызында 50 шақты адам Беке­- тай құмындағы Жұбан ата­ның көне қонысына сапар шектік. Сол жерде түнедік. Бұл өзі үш-төрт ай бұрын ойласты­рылған шара болатын. Батыс Қазақстан облысы­ның тобын Бекетайдан 1952 жылы, яғни ба­ла кезінде еріксіз табаны тайған қазіргі ел ағасы, Ақ­жа­­йық ау­данының құрметті  аза­маты Нәсіпқали Қайырқо­мов баста­са, Атырау облысын­дағы аға­йындарға Ахметжан Бима­ғам­- бетов ініміз жолбас­шы болып  келді. Жұбан атаның перілерге сал­­ғызған деген үйі мен мешіті­нің орны сақталған. Сары саздан құйылған кірпіш тастар құм ара­сынан анық көрініп жатыр. Үйі мен мешітінің арасы 50-60 метрдей ғана жер. Ал мәңгілік жай тапқан жері 100 метрдей қашықтықта. Құмды жер тегіс болмайды. Шағылдар, ойпаң тұстар, айнатақырлар, ашықтар алмасып отырады. Жұбан ата жерленген тұс үйінен көрін­бей­ді екен. Биік шағылдың тасасында жатыр. 8 бен 80 жастың ара­лығындағы қалың топ Жұ­- бан ата басына барып, зия­рат еттік. Екі-үш білікті адам алға озып, құм ішін күңіренте ке­зек­тесіп дұға оқыды. Әйел­дер жағы темір қоршауға ақтық байлап жатты. Жұбан молда басында кесене неме­- се мазар жоқ. Ертедегі бел­гі, мүмкін, тозып, жермен-жек­сен болған шығар. Темір шар­бақтың маңдайша­сына «Жұ­бан ата» деп жазыл­ған қара­тас тақта бекі­тілген. Көне құлпытас сынып, екіге бөлінген. Араб графикасымен жа­зылған мәтінді Қазыбек ініміз оқып берді. Бір өкінішті­сі, Жұ­бан атаның аты-жөні құл­­пы­­тас­тың сынуы­на бай­­ланысты өшіп қа­лыпты.  Белгі қой­ған  ба­ласы Әбдіхалық-Халық есі­мі жазылған. Ғасырға жуық уа­қыт болған құлпытастың кө­не­руі  та­би­ғи  заңдылық  қой. Содан, арнайы алып барған қойларымызды сойып, ас бердік. Мұндайда әңгіме тиегі ағы­тылатыны белгілі. Әркім өз ес­тіп-білгендерін айтып жатты. Түп атамыз Ер Жүсіп екеніне бәрі­- міз бас идік. Бес атаның орны­на алты атамыз дегендер де болды. Мүмкін, жас кездерінде ше­тінеп кеткен аталарымыз бол­­са, болған шығар. Ұрпағы та­раған бесеуі екені анық. Жұбан молда тек бесқасқа руы­ның қалаулысы ғана емес, дін жолын мақұлдаған барша жұрт­қа ортақ тұлға екені дау­сыз. Сондықтан біз бөлшекте­ну­ден, бөлінуден аулақпыз. Бұған дәлел оралдық белгілі кәсіпкер Мұрат Орынбайұлы Жәкібаев­тың Жұбан ата басына түнек үйін тұрғызуы дер едік. Сондай-ақ Жаңақала ауданында құрылған бейресми өлкетанушылар ода­ғы мүшелерінің Жұбан молда есімін ұлықтаудағы белсенді қызметін қалайша айтпай кете аламыз?! Халқымызда «Тас түскен же­ріне ауыр» деген сөз бар. Алысжақыннан арнайы келген аға­йындарды қабылдау, орналас­тыру, жағдай туғызу, яғни ұйым­­дастыру шараларын биік дең­гейде жүзеге асырғандары үшін Ақболат, Данияр інілеріміз бен басқа да жанашыр азаматтар­ға  алғыс  білдіреміз. Иә, Жұбан ата басындағы үл­кен жиында көп әңгіме айтылып, алуан пікір білдіріл­- ді. Қасиеті қалың елді мойын­датқан, зиярат етушілер қатары жылдан-жылға еселеп артып келе жатқан Жұбан молданың мәңгілік мекеніне аруақ-атағы­на сай мазар тұрғызуға пәтуа­ластық. Қаржы жинау мәселесі­не келістік. Атыраулық ағайын­дар бұл істі бастап та кетіпті. Тағы бір басты мәселе – Жұбан молда зи­ратын киелі жерлер тізіміне енгізу. Осы бағытта жұ­мыстану алқалы жиында бір­ауыздан мақұлданды. «Рухани жаң­ғыру нақты іспен көрінсе, өміршең болады» деген ой тұр­ды көкейімізде. Қасиетті ата­ның зираты Жаңақазан ауылы­нан 75, Жаңақала кентінен 140, Орал қаласынан 400 шақырым­дай жерде.

Айтқали  НӘРІКОВ, ақын, Қазақстан   Жазушылар  одағының  мүшесі

Өткен  ғасырдың  алғашқы  жартысында  дүниеге  келгендер  тапшылық,  жоқшылық   жағдайда өсіп  жетілдік.  Есімізді  білгеннен  бастап  алуан  қиындықтар  мен  кедергілерді  басымыздан  кештік.  Тап  күресі,  зорлық-зомбылық,  қуғын-сүргін,  соғыс  зардабымен  тікелей  беттесіп,  бақытты  балалық  шақтан  ада  болып,  ерте  ержеттік.

Қоғамдық қарым-қа­ты­наста­ғы зұлымдық та­лайлардың өмірін құр­бандыққа шалып, жетім-же­сір­лердің қасіретке толы тірші­лі­гі аянышты жағдай­­да жалға­сып жатты. Тар жол, тай­ғақ ке­шіп, тек өміршең қайсар­лығы барлар ғана қиындық­тармен  арпалысып  ғұмыр  кешті. Со­лар­дың бірі – Мағруфа Қай­­рошқызы. Ол қасиетті топырақ Бө­кей ордасы, оның құрамдас бөлігі Жәнібек өңірін­де дүние­ге келді. Әкесі Қайрош өз зама­нының көзі ашық, діни оқу орнын тәмамда­ған діндарлығы мол адам еді. Анасы да  пысық, «тас қайна­та­тын­дай» өткір кісі болды. Емші­лік  қасиеттен де  құр  болмады. Мағруфа ес білген шағынан әке­сіне тартып сезімтал, ұнғыт, шеше­сіне тартып ширақ, шап­- шаң, ұш­қыр болып бойжетті. Соғыс жылдарында үлкендер қа­тарында қол­дап еңбек етті. Мал бақты, жер жыртып, егін екті, шөп шапты. Сөйтіп жүріп, мектепте оқып, білімге құш­тарлық танытты. Мағруфаны мен 1947 жыл­дан білемін. Ол Орал педаго­­ги­калық институтының география факуль­те­тінің студенті, оқу озаты, қоғамдық жұмыстың бел­­сендісі ретінде бірінші курстан бастап-ақ өзін танытты. Тіп­ті соғыстан оралған Ораз­бай Діл­мәшев, Ғұмар Сәрсен­ғалиев аға­ларына оқу бағдарла­ма­сын игеруде жәрдемші болғаны­на таңғалатын едік.  Қатарластары оны өткірлігі, белсенділігі үшін құр­мет тұттық, студенттік тұр­мыс­та­ғы қиыншылықты жеңу­ді  содан  үй­рен­дік. Институтты тәмамдаған­нан кейін педагогтық еңбек жолымызды Фурманов ауданы­ның орталығын­дағы орта мектепте бастадық. Тәжірибе, шеберлік біртіндеп қалып­тасады. Ал Ма­ғруфа бұл істе алғаш­қы қада­мынан бастап басқаларға үлгі көрсетті. Оның педагогика­лық істе шеберлігі бірден байқал­- ды, шә­кірттерінің, жұмыстас­та­рының  алдында  беделді,  іскер  танылды. Мектеп директоры болып жүр­генімде, Мәкеннің сабағына күн ілгері ес­керт­пей бардым. Тік мі­нез­ді ол бұл жағдайды жақтыртпай, сабақты жа­ңа та­қырып­ты түсіндіру­ден бастап, қа­­саң қа­тып қалған бес эле­­- мент­тен тұ­ра­тын методи­каның быт-шы­тын шығарды. 45 ми­нутты тиім­ді пай­даланып, көз­- ­деген мақ­са­тына жет­ті. Шә­кірт­терінің түсінігі те­рең, ұстаз­дың айтқа­нын қабыл­дауы жо­ғары дең­­гейде болды. Сабақ үс­тіндешы­бынның ұш­қаны бі­лінетін ты­­ныштық  орнады. Сабақ аяқталғаннан соң ертерек кластан шыққанымда, Ма­ғруфа қуып жетті. «Сабағым жөнінде не айтатыныңды білгім  келеді» деді. «Мағруфа, сабағың өте тиімді, жақсы өтті, мен сенің саба­ғың­нан көп нәрсе үйрендім», – дедім  мен  оған. Шын мәнісінде, мен сабағы­на бақылаушы, басшы тұрғы­сын­да емес, тәжірибе алу үшін қатыстым, рақмет деп жауап қай­­­тардым. Мұ­ғалімдік жұмыс­ты бастаған Мағруфа Қайрош­­қы­зының ұстаздық шеберлігі мық­ты педагог болып, беделге ие болды. 1950 жылы Орал педагоги­калық институтының 13 түле­гі  Фур­манов орта мектебіне мұ­ғалімдік жұмысқа келгенімізде, аудандағы  мектептерде тек бес мұғалімнің жоғары білімі бар еді. Біраз уа­қыт өткен соң, мұ­ғалімдер қатарындағы жоғары білімділердің  саны  күрт  өсті. Тіпті Фурманов орта мек­тебінде Франциядан, Чехослава­киядан, Вен­гриядан және т. б. шетелдерден, Мәскеу,  Ленин­град қалаларынан жер ауып кел­­ген білікті, тәжірибе­лі мұға­лім­дер қызмет істеді. Оқу-тәр­бие жұмысында біліктілігімен қа­­­­тар қоғамдық қарым-қаты­­нас­­та белсенділігін көрсеткен мұғалім­дерді басшылық  жұ­мыс­қа  жоғары­лату  орын  алды. Педагогтық жұмыста тәжі­рибе­сі мол, мектеп дирек­торы Ғинаят Молдашев оқу бөлімі­нің меңгеру­шілігіне, мектептегі оқу ісінің мең­герушісі Наурыз Сыдықов облыс­тық партия ко­­митетінің мектеп бөлімінің мең­герушісіне, қатарда­ғы мұға­лім Нәбия Сейтқалиева облыстық комсомол комитетінің хатшы­лы­ғына, тәжірибелі ұстаз Со­фья Масғұтова оқу министр­лігі­не жауапты қызметке жібе­рілді. Аталмыш мектептің түле­гі Сәбит Жаданов Мәскеуде білім алып, ұзақ жыл Қазақстан­ның Кеңес үкіметі жанындағы тұрақты өкілі болды. Жазушы Энгельс Ғабба­сов, ақын Жанғали Набиуллин, әлемге таныл­ған суретші Сәкен Ғұ­маров сынды әдебиет пен өнер қайраткерлері Мағруфа Қай­рош­қызынан  тә­лім-тәрбие  ал­ған тұлғалар. Өз саласының үздігі атанып жүрген Мағруфа Қайрошқызын ау­партком хатшылары Бисен Жұма­ға­лиев пен Жұмаш Қази­мов пар­тиялық қызметке қа­былдады. Көп кешік­пей Мағру­фа Батықова Қара­төбе аудан­дық атқару комитетінің төра­йы­мы болып сайланды. Қара­тө­­бе ауданы Жымпиты (қазіргі Сы­рым ауданы) ауданына қосыл­ғанда, Мағруфа Қайрошқы­зы ауаткомның төрайымы қызме­тін жалғас­тырды. Аз уақыттың ішінде ірі­лен­­дірілген аудан­ның әлеуметтік-эко­номикалық мә­се­лелерін шешудегі қол жеткен табыстары ескері­ліп, ол Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, оған қоса оның пре­зидиу­мы  мүшесі  болып  сайланды. М. Батықова 1964 жылдан бас­тап ширек ғасырға жуық Ба­тыс Қазақ­стан халық депутат­тары облыс­тық кеңесі атқару комитеті төраға­сының орынбасары болып жемісті қызмет атқарды. Әлеуметтік саланы бас­қарды. Ол кезде тұрғындар­­дың тіршілігіне қажетті азық-түлік, киім-кешектің тапшылы­ғына қоса оқу-ағарту, денсау­лық сақтау, мә­дени-ағарту сы­қылды салалардың материал­дық базасының мүшкіл­ді­гі, кадр­­лардың жетіспеушілігі се­кіл­ді күрмеуі күрделі мәселелер көп болатын. Осынау қиын­дық­тар­- ды еңсеру жолында Ма­ғруфа Қайрош­қы­зы асқан табанды­лық  көрсетті. Ол жұмыс­та кез­дескен кедергілерді шешуде ерекше қажыр-қайрат танытты, халыққа жақын болды. Әді­­леттілікке арқа сүйеп, ақты – ақ, қараны – қара деп, тек  шын­дық­тың жағында болды. Құр­ғақ уәде беру­ден, жауапкер­шілік­­- тен бұғып қа­шудан бойын ау­лақ ұстады. Көкейкесті мәселелерді шешу үшін жоғары ла­- ­уазымдағы адам­дарға тікелей ха­барласып,  ба­тылдық көрсет­ті. Сөй­тіп, ол қа­зақтың қайсар қызы атан­ды. Бұл бағаны оған қарапайым  халық   берді. Тікелей қадағалау өзіне жүктелген сала­лардың жұ­мысы туралы М. Ба­тықованың жаса­ған есе­біне риза болған ҚазКСР Жоғар­ғы Кеңесінің мә­дени, әлеумет­тік сала бойынша тұрақты ко­миссиясы БҚО атқа­ру комите­ті­нің іс-тәжірибесін республикамыздың аймақ­та­ры­на  үлгі  етіп  көрсетуді  ұсын­ды. Мәкең жұмыста талапшыл, тік мінезді, өткір сөзді болды. Ол бер­ген уә­десін далаға тастама­- ды, жауапкершіліктен тайға­нақ­тық көрсет­кендерге ымырашы­­лық  жасамады. Ал жолдастық қа­рым-қаты­наста кеңпейіл­ді, мей­­мандос, қиын-қыс­тау жағдайға ұшы­­рағандар­ға қамқорлық көр­сетіп, жәр­­дем беруде де алды­на жан салмады. Үлкенге  ізет, кішіге  қам­қор­лық  көрсете  білді. Мағруфа Қайрошқызы адамгершілігі мол азамат Ораз Қаби­ұлымен тағдырын қосып, ұрпақ өсіріп, ата-ана атанды. Ту­ма-туысқа жанашырлық таны­туда Мәкең басқаларға үлгі көр­сетіп, шаңы­рағын берекетке бө­леді. Бүкіл ғұмырын, күш-жі­ге­рін, ақыл-ойын, қарым-қабі­летін, жү­­рек жылуын халқына, Отанына сарқа жұмсап, 90-ға қараған ша­ғында аяулы досы­мыз Мағруфа Қайрош­қызы Ба­тықова осыдан біразырақ уақыт бұрын өмір­ден озды. Мағруфа Қайрошқызының өмір жо­лы, халыққа еткен ең­бегі – жас ұрпақ үшін үлгі-өне­ге  екендігі шүбәсіз. Жайсаң   АҚБАЙ, еңбек   ардагері

Құрылыста  құны  жоғары  пайдалы  заттың  бірі  бетон  екені  сөзсіз.  Ал  «жуылатын  бетон»  дегенді  естуіңіз  бар ма?  Бұл  –  бетон өндірісі  арқылы  көшелер  мен  саябақтарға көрік беретін  отырғыштар,  гүл  егетін  декоративті   ыдыстар жасайтын  заманауи  үлгідегі   жаңа  технологияның  бір  түрі. 

 Орал қаласының Зашаған кентінде кә­сіп ашқан жеке кәсіп­кер­ Ержан Абай­ұлы тап осы әдіспен кәсібін іске қосқанына көп уақыт өте қойған жоқ. Алайда өндіріс орны орналасқан ғи­маратты жалға алып отырған кәсіпкердің мақ­саты айқын, жоспары мығым. Мамыр айын­да «Бизнестің жол картасы – 2020»  бизнесті қол­дау мен да­мытудың бірыңғай бағдарламасы шең­берінде грант ұтып алған ол бетон бұйымда­ры өн­ді­рісін қолға алған. Өнімдерінің алғашқы легі  қаладағы Тұңғыш Президент алаңы мен Ғ. Тоқай скверіне қойылған. Ондағы әдемі бетонды орындықтар  әдеттегі боялған отыр­ғыш­тардан ерекше көзге түседі. Кәсіпкердің айтуынша, жуырда мұндай  жаңа өнімдер облыс­тық әкім­дік пен сот ғимаратының алдына, тағы да  басқа  көрікті  жерлерге  қойылмақшы. Жалпы, бетон бұйымдары өндірісі «жуылатын бетон» арқылы жүзеге асады. Бұл өндіріс­тің басты ерекшелігі,  осы «жуылатын бетон­ға» ажар беретін түрлі арнайы (мәселен, G-05) гель­дердің «сиқырында» болып отыр. Алдымен  арнайы пішіндегі ыдысқа немесе заттарға гель жағылады. Бетон­ға тапсырыс бе­рушінің талға­­мына қа­рай мра­мор, гранит, галька секілді басқа да табиғи тастар­дың қиыршық­тары қосылып, қоспа дайында­ла­ды. Сосын гель жа­ғыл­ған арнайы ыдысқа осы бетон қос­пасы құйылады. Келесі күні ыдысты сырты­нан судың жоғары қысымымен жуады. Міне, тап осы сәтте гельдің «сиқыры» да ашылады. Яғни гельдің әсері­нен бетон­ның арасында­ғы қатпай қалған цемент үгін­ділері сумен жуылып, әдемі тастар бедер­леніп шыға келеді. Осынау  жуылатын бетондар ыс­тыққа да, суық­қа да төзімді. Міне, осынысымен де бұл жұ­- мыс­тар инновациялық жоба бо­лып отыр. Кә­сіпкер айтып өткендей, бұл өндіріс Астанада болғанымен, еліміздің өзге өңірле­рінде бә­секелес болатындар жоқ екен. Бе­тон өң­деу әдісі  Оңтүстік Корея мен  Украинада жақсы дамы­ған болса, Ресей мен Қазақстанда енді қолға алынуда. – Көбінесе қаланы көгалдан­дырумен, абат­тандырумен айналысатындар тап­сырыс беру­­- де. Сондай-ақ жеке адамдар да үйлеріне орындықтар жасатады. Мәселен, бір орындық тү­рі­не қа­рай 20-30 мың тең­геге бағаланады. Бәсеке­лес өнді­ріс ор­ны болмағасын, өнім­- ­дер­дің бағасын заттың сапасына, жұмыс көлеміне, на­рық­тағы өзге ұқсас өнім­дерге қарап қою­дамыз. Ұтып алған грантқа түрлі архи­тек­туралық пі­шіндер сатып алдық. Түр­­- лі формалар­дың қа­та­рын толықты­ратын боламыз. Жалпы, бір пішінді бірнеше түс­- ­те өңдеуге болады. Түр­лі-түсті та­биғи тас­­тар­ға тапсы­рыс бердік. Әзір­ше тап­- сырыс бойынша үш түр­лі орынтақ, екі түрлі гүл еге­тін ыдыс­тар мен бетон жә­­- шік­тер дайындауда­мыз, – дей­ді  кәсіп  иесі.

Ясипа  РАБАЕВА, «Орал  өңірі»

Биыл педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент, Қазақстандағы Қазан төңкерісіне дейінгі ағартушы-педагогтар шоқжұлдыздарының өкілі, лингвист ғалым, журналист, аудармашы, ақын, ауыз әдебиеті нұсқаларын жинаушы, балалар жазушысы, әдебиеттанушы, сыншы Шамғали Сарыбаевтың 125 жылдығы республикалық  дәрежеде  аталып өтілуде.

Шамғали Харесұлы ХХ ғасыр басында орын алған түрлі алфавит-терге өту жұмыстарына белсене қатысып, қазақ тілін өзге ұлт өкілдеріне оқытудың ғылыми негіздерін қалады. Шамғали Сарыбаев – қазақ тілінен тұңғыш әдіскер ғалым, А. Байтұрсынұлы бастаған  қазақ  тiл   бiлiмi тұлғаларының iзiн баса келген ғалым. Кеңестік Қазақстан-да мектеп ісін дұрыс жолға қою, мұғалім даярлау, қазақ тілін оқыту әдістемесін табу сияқты ең күрделі, қадірін көпшілік біле бермейтін, «істегені көрінбейтін істермен» айналысқан, бірнеше ғылыми-әдістемелік еңбектердің авторы. Ғалымның «Қазақ тілі методикасының кейбір мәселе-лері», «Жаздырып үйретудің әдістері», «Мектеп тәжірибелері», «Қазақ тілі методикасының про-граммасы», «Үлкендер үшін әліп-пе», «Екпінді күш. 1-класс үшін оқу кітабы», «Орыс мектебінде қазақ тілін оқыту методикасының мәселелері», «ІІІ кластың қазақ тілі оқулығына методикалық нұс-қаулар», «Күнделік керектер (ана тілі мұғалімдеріне)» және басқа тәжірибе негізінде (қазіргіше айтқанда, апробацияланған, экспери-мент жасалған) жазылған еңбектері бар. Айта кетейік, көрнекті ғалымның 125 жылдығына орай осы жылдың 26 қазанында Алматы  қаласындағы Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық универси-тетінде «ХХІ ғасырдың ғылыми-ағартушылық парадигмалары: Тіл және мәдениет рухани құндылықтар аясында» атты халықаралық ғылыми-практикалық конфе-ренция  өтпек. Халықаралық деңгейде өтетін конференцияға Қазақстан Респуб-ликасының тарихи және мәдени мұрасының өзекті мәселелері тұрғысынан тіл, әдебиет, журна-листика, аударма, оқыту әдістемесі мәселелерін талқылау үшін оқу орындарының ұстаздары, ғалым-дар мен зерттеушілер, мемлекет- тік органдардың өкілдері, кітапхана, мұрағаттар, мұражайлар қызметкерлері, оқу бұқаралық ақпарат құралдары мамандары және қоғам қайраткерлері шақырылады деп күтілуде.

Нұрбек   ҚАБЫЛ

Қайырғали Мастенұлы Дүйсенбеев – ауылымыздың өткен тарихы жөнінде өске- лең ұрпаққа айтары мол қарияларымыздың бірі. Аталары 1930-1931 жылдары Жаңақала жері-нен кеңестік саясат салдарынан Новенький ауылына қоныс аударып, осы жерді мекендеп қал- ған.  Қайрақаң  осы ауылда 1950 жылы дүниеге келіп, сол кездегі көнекөз қариялардан естігендері мен көргендерін жадында түйіп өсіпті. Қазіргі Деркөл өзені арна-сы толық, суы таза болғандықтан болар, Дәрікөл деп аталған, кейін өзге ұлт өкілдерінің келіп қоныстануына орай өзгергендігін айтады.  Сонау төңкеріс жылдарына дейін шағын, екі ғана көшеде ағаштан қиып салынған үйлер мен қойма сарайлар (амбарлар) болған, жел диірмені жұмыс істепті. Ауылдағы ауқатты адамдар жолаушыларды қондырып, ат-көліктерін тынықтыратын орынжайлар (постоялый двор) ұстапты. Ол үйлердің бірен-сараны әлі де сақталған. Сол үйлерді көруге барғанымызда, революцияға дейін діни мектеп болған үйдің (Церковная приходская школа) кейін мектеп болғанын өзінің де сол мектепте білім алғанын айтты. 1919 жылдың жазында, Орал қаласында орныққан жаңа өкіметті қорғау жолында осы ауыл ішінде Чапаев дивизиясы мен ақ гвардияшылар арасында үлкен қанды шайқастар болған. Соның айғағындай болып ауыл-дан шеткері қазылған қорғаныс шептері (окоптар) мен бірі ауылдың іргесінде, екіншісі ішінде қаза тапқандарды жерлеген екі бірдей бауырластар зираты сақталып қалған. Онда кем дегенде 30-40 адамнан жерленген, бірінің басында крест белгісі болғандықтан, қасындағы арық күні кешеге дейін крест (крестовая) арығы деп аталып келіпті.  Ең  өкініштісі,  сол марқұмдар  жерленген  бауырластар  зираты адам мен малдың аяғына  тапталып,  ашық-шашық  жатыр. Сол қырғын шайқастарда жел диірмені бақылау бекеті қызметін атқарып, зеңбірек оқтарынан қираған, Қайрақаң өзінің де аталары Ұлы Отан соғысы кезінде өзге жерде қалғанын айтып: «Ал мынау  қызыл  әскер-лерге біздің жерден топырақ бұйырғандықтан, христиан және мұсылман дін өкілдерін шақырып, келесі жылы ғасырлық тарихы бар бұл оқиға аталып өтіліп, Құран бағышталса, бастарына белгі қойылып, аумағы қоршалса, өз көмегімді қо-лымнан келгенше мен де берер едім» –  деп  өз  ойын  білдірді. Тағы да сол Қайырғали ағамыздың айтуынша, құлпытастары араб әрпімен жазылған ауыл- дан 20-30 шақырым жерде ескі қорымдар бар екен. Халық  «скиф қорғаны» деп атайтын  ескі  қорғандардың  орындары  бар.  Кеңестік теріс саясаттың кесірінен, қолдан жасалған аш-тыққа ұшыраған ауыл адамдары қысқы кезеңде өлгендердің мүрделерін ауылдағы қоймаларда сақтап, жаз шыға теміржол бойына жерлеген. Ол орындар да ескерусіз жатыр. Дәрілік өсімдіктер жинап, аяқ-қол, буын сырқырағанда жағатын дәрілер жасап, көнеден келе жатқан сүлік салу әдісін пайдаланып жүрген, ортамызда тілмаш болып отырған (Қайырғали ағайдың құлағы естіңкіремейді), түр-әлпеті өзге ұлт өкілі екенін білдіретін зайыбы Галия Ғарифуллақызын әңгімеге тарттық. Қайырғали ағай: «Бұлардың ата-бабалары Салауат Юлаевтың бастауымен біздің жерге келгендер, кейін осы Тасқала ауданында тұрақтап қалған башқұрттардың ұрпақтары» деп, ол кісі туралы да мағлұмат бере кетті. Жеңгеміз дәрі жасауға негізінен бұлақ суын пайдала-натын көрінеді, бұлақ ауылдан өте қашық  еместігіне  де  тоқталды. Біздің  қолымызға  қалам  алдырған  анау  жоғарыда  жазылған  бауырластар  зиратының  қа- зіргі  жағдайы. Аяқ  асты  болып жатқан ол  жерді  қоршау  керек. Марқұмдардың  басына  ескерткіш  белгі  қойылса,  тіпті  жақсы  болар  еді. Ол  ауылымыздың  тарихы  ғой. Ал  өткенді, тарихты  қадірлеу  ұрпақ  үшін  керек. Ауыл тарихын дәріптеу, келер ұрпаққа жеткізу, тарихи баға беру көпшілікпен атқарылатын жұмыстар болғандықтан, қолымыздағы бар жәдігерлерімізді жинақтап, естіген-көргендеріміз-ді ортаға салып отырсақ, нұр үстіне  нұр  болар  еді.

 Марат  ҚҰРМАНҒАЛИЕВ,

Новенький  орта  мектебінің   мұғалімі,

Зеленов  ауданы

 

«Қазақтар өздерінің кім екенін білсе,   дүние жүзін жаулап алар еді»

ІІ Екатерина

Бүгінде әлеуметтік желілерді шарлап жүрген Ресейдің атышулы патшайымы ІІ Екатеринаның осы бір айшықты сөзінің астарында қазақ халқының рухының асқақтығын, тамырының тектілігін, болмысының бекзаттығын әйгілейтін зор мағына соқырға таяқ ұстатқандай анық көрініп тұр. Ал кемеңгер жазушы Ә.Кекілбаев бұл ойды толықтырып: «Білекке сенер заманда Ешкімге есе бермедік. Білікке сенер заманда      Қапы қалып жүрмейік», – деп заманның өзгергенін, соған сәйкес ұлттық құндылықтардың жаңаша сипат алғанына басымдық береді.  

Сөзбасы

Қазақ халқында «бой түзеу» деген қасиетті де қымбатты түсінік бар. Бала әкесіне, іні ағасына, ұжым басшысына, ел көшбасшысына қарап бой түзейді. Бұл – аксиома. Бір ғасырдан астам уақыт бұрын өңірімізде шыққан «Қазақстан» газетінде ұлт марқасқалары «ел билігі түзелмей, ел түзелмейтінін» тасқа басып, кейінгі ұрпаққа аманаттап кеткен. Осы ретпен келгенде Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты стратегиялық мақаласы мұқым қазақ баласы назар аударарлық бағдарлама. Олай дейтін себебіміз біз сияқты тәуелсіздігін алып, аяғын қаз-қаз басқан балауса мемлекеттердің тарихында тілге жиі тиек болатын екі ерекше  ұғым бар. Оның біріншісі – деколонизация (отарсыздану). Қазақша мағынасы отаршылдықтан һәм құлдық санадан арылу. Екіншісі – неоколонизация (жаңа отаршылдық). Әлқисса… Отарсыздану саясатын сәтті жүргізе алмаған жауқазын елдердің бірте-бірте егемендігімен бірге мемлекеттілігінен айырылатынын әлемдік саяси тәжірибеден жақсы білеміз. Осы тұрғыдан алғанда аталмыш құнды құжат отарсыздану үдерісінің қанат қақты қарлығашы деуге толық тарихи негіз бар. Иә, ел тәуелсіздігімен бірге өндірістік һәм қоғамдық қатынастарымыз өзгеріп сала берді. Тарқатып айтсақ, нарықтық қатынастарға негізделген капитализм азаттығымызбен қатар өмірімізге енді. Алдымен экономика деген түсінік суырылып алға шықты. Советтік һәм социализм дәуіріндегі рухани құндылықтарға деген ерекше құрмет қас қағым сәтте 180 градусқа кілт бұрылды. Ұлттың ұпайын түгендеудегі үркердей үйірілген үйір ақын-жазушылар мен ұстаз-ғалымдарға деген социализмдегі мемлекеттік ерекше қолдау, сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігіне негізделген, соның нәтижесінде материалдық игіліктерді алға шығаратын, аяғын тәй-тәй басқан капитализмнің балалық шағында  көзден бұлбұл ұшты. Бұл – егемендігіміздің елең-алаңы, тәуелсіздігіміздің таңсәрісі еді. Сайып келгенде капитал билеген қоғамдағы қызылды-жасылды дүние пенделердің көзқұртына айналып, оған өлермендене ұмтылу қалыпты жағдайға айналып, кеңестік-коммунистік режимнің жұлын тұтасын құраған рухани құндылықтардан қашықтап, ғасырлар бойы елдіктің өлшемі саналған ұлт руханиятына қоғамдық көзқарастың кеміп бара жатқанын көрген халық кімге, неге сенерін білмей абдырап қалғанын кімнен жасырамыз?! Сөйтіп, капитализммен бірге келген әлеуметтік-экономикалық өмірдегі күрмеуі шешілмей жатқан көптеген қиыншылықтар тәу етер тәуелсіздігіміздің қадірін кемітіп, «бүгінгімізден бұрынғымыз жақсы еді» деп, жел сөзден қара құйын ұйытқытатын сәуегейлердің санын көбейтті. Қазақтың тең жартысынан астамын қынадай қырып жіберген, тағы бір бөлігін аздырып-тоздырып босқынға ұшыратқан Кеңестік империяның қанқұйлы саясатын ақтағымыз жоқ. Десек те даңқты жерлесіміз Қадыр Мырза-Әлі әділ байқағандай: «Біз рухани саладағы дағдарысты көріп-біліп отырмыз. Әуелі елдің шаруасын, экономиканы түзеп алайық» деп жүрдім-бардым қарады. Ал экономика бірер жылда оңалып кете қоя ма?.. Енді өзің ой жүгіртіп көрші, кеңестік (советтік) Қазақстанда опера театры қашан ашылды? Ұлттық кітапхана қашан ашылды? Ғылым академиясы қашан ашылды, филармония қашан ашылды? Осының бәрі аштық пен соғыс жылдары ашылды. Яғни рухани үзіліс болған жоқ. Керісінше, рухани тұрғыдан үздіксіз дамудың үстінде болдық. Егер экономиканың түбегейлі түзелгенін күтетін болсақ, бір емес, тіпті екі буын марқұм болып кетуі ықтимал. Шынымен өлген адамды көміп құтыласың ғой. Ал енді рухани өлген адам жаман. Ол сол тірі өлік қалпында жүріп, қоғамыңа, қазағыңа, ұлттық мүддеге қарсы болады және бір таңғаларлығы – ондайлар өлермен келеді» (Алтын Орда. – 2002. – 11-17 қазан. – № 41). ХХ ғасырдағы Кеңес үкіметі ұсынған «түрі ұлттық, мазмұны социалистік» деп әспеттелген идеология аға буынның есінен әлі шыға қойған жоқ. Сөз арасында айта кеткеннің артықтығы жоқ, бодау дәуірдің өзінде-ақ қазақ-совет интеллигенциясы өз туындыларына ұлттық мүддені сыналай енгізіп, әлсіреп бара жатқан ұлттық иммунитетті сақтап қалу жолында жанталаса қимылдап, ұлтқа қызмет етудің жарқын үлгісін іркес-тіркес, кесек-кесек классикалық шығармаларымен дәлелдеп кетті.  Мұны мойындамау – ақиқатқа қиянат. Десек те, осы орайда мына нәрсеге тереңірек назар аударған дұрыс. Ақиқатында, Кеңес үкіметінің түпкі мақсаты – қазақты жарылқап, өркендету емес, орыстандыру, отарлау саясатын абайлап, астарлап, жымысқылықпен жүзеге асыру еді. Отаршылдықта ешқандай ізгілік, мейірімділік болмайтынын өмірдің өзі көрсетті. Қалай болғанда да большевиктер тарихта бұрын-соңды болмаған өзге жүйе құрып, советтік сана қалыптастырды. Империя бар күш-жігерін соған арнады. Сан жылдар бойы халықты сол идеяға иландырып, сендірді. Үш буын ұрпақ сол құндылықтармен өмір сүрді. Сөйтіп ұлттық бітім-болмысымызға жат дүниелердің етімізден өтіп, сүйегімізге дейін бойлай сіңіп үлгергені сондай, әлі сол санадан толық арыла алмай жатқан жайымыз бар. Осындайда атам қазақтың «батпандап кірген ауру мысқылдап шығады» деген даналық сөзі еске түседі. Түйіп айтқанда, біріншіден, бойымыздағы кеңестік-коммунистік режим салған отаршылдықтың сарқыншақтарынан біржолата арылу, екіншіден, ел тәуелсіздігімен бірге келген жаһандану атты аждаһа заманның ауызына жұтылып кетпеу үшін, алаш баласының рухани санасын дүр сілкіндіру – бүгінгі күннің кезек күттірмейтін өзекті мәселесіне айналды. Демек, Елбасының айтулы мақаласының басты мақсаты – өркениетті, дамыған мемлекет боламыз десек әлемдік деңгейдегі ақыл-ой дариясына еркін бойлай алатын  ұлттық санасы асқақ, замана сұранысына лайық білім-ғылым һәм технологияны тез меңгеріп, «екі тізгін бір шылбырды» тең ұстайтын симбиоз (қоспа) түзіліске негізделген жаңа қоғам, жаңа буын, жаңа ұрпақ қалыптастыру.  

І. Дәстүр

  «Ұлттың жоғалуы – мемлекеттің жоғалуы»

(Жапон даналығы)

 Біздіңше, Елбасы мақаласының бірінші бөлімі «ХХІ ғасырдағы ұлттық сана» деп айдарлануы кездейсоқ емес. Өйткені біз бірнеше ғасырға  созылған бодандық езгінің салдарынан ұлттық санамыз көмескіленген халықпыз. Итальян ойшылы Николла Макиавеллидің: «Ұзақ уақыт құлдықта болған халық еліне деген сүйіспеншіліктен, отансүйгіштіктен айырылып, жалтақ, көнгіш, жағымпаз болады. Мұндай ел кездейсоқ жағдайда тәуелсіздікке қол жеткізсе, ол еркіндікті де пайдалана алмайды» деген әйгілі сөзі Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Бізге ілкі кезде, егер тәуелсіздігімізге тезірек қол жеткізсек, бодандық дәуірдегі барлық қиыншылықтар мен ауыртпалықтар кейінге ысырылып, барлық мәселе өзінен-өзі шешіле салатындай көрінетін. Бірақ, уақыт өте келе  мына алмағайып заманда ешнәрсенің оңай емес екеніне, тәуелсіздігімізді ұстап тұру, тәуелсіздігімізді алғаннан бетер қиын екеніне көз жеткізе бастадық. Бір нәрсеге ерекше тоқталғым келеді, еліміз аман, жұртымыз тыныш болса бізден де кейін толқын-толқын қазақ баласы тарих сахнасына көтерілері сөзсіз, олар бәрін де кешіреді, тек бір ғана нәрсені  кешірмесі белгілі, ол, әрине қастерлі тәуелсіздігімізден  айырылып қалмау және оны көздің қарашығындай сақтау» деген соны пайымымен үндесіп жатыр. Жинақтап айтсақ, аталмыш стратегиялық бағдарлама – ұлы көштің бастау бұлағы, осыған сәйкес атқарылуы тиіс жұмыстар шаш етектен. «Рухани жаңғыру» қақындағы ой-байламымызды осы жерден доғара тұрып, Елбасының осы бір алысты болжап, қияны шолатын бірегей бастамасына сәйкес Батыс Қазақстан облысында  қолға алынып, жүзеге асып жатқан сан-салалы ауқымды жасампаз жобаларға көктей шолу жасайық. Соның біріншісі – «Қасиетті Қазақстан» жобасы аясында қолға алынған өңіріміздегі ауқымды шаралар. Республикалық ірі нысандар қатарына облысымыздан 7 тарихи орын кіргені белгілі. Оның бәріне бұл жолы тереңірек үңілу біздің басты мақсатымызға жатпайды. Мәселен, 2011 жылы археологтар Батыс Қазақстан облысы Теректі ауданының аумағынан 500-ге тарта алтын әшекейлермен көмкерілген әйел адамның сүйегін тапқан еді. Ол тарихымызға «Тақсай ханшайымы» деген атпен еніп, қазір Ұлттық музейде сақтаулы тұр. Мұны мамандар археологиядағы теңдессіз жаңалық деп бағалады. Бүгінде «Алтын ханшайымға» кесене салынуда. ҚР Білім және ғылым министрлігі бекіткен жалпы білім беретін орта мектептің оқулығына,  еліміз бойынша табылған көне дүниеміздің асыл жауһарларының қатарына «Тақсай ханшайымының да» енуі көңіл сүйсінерлік жайт. (Төлеубаев Ә.Т. және т.б. Ежелгі Қазақстан тарихы. 6 сынып. Алматы: Атамұра, 2015. – 103б.). Қасиетті орындардың қатарына енген қазіргі Орал қаласының алғашқы іргетасы ортағасырлық Жайық (Теке) қалашығының да Өлке тарихы үшін тарихи маңызы орасан зор. Жүздеген жылдар бойы Орал казак-орыстардың қаласы, оның негізі 1613 жылы қаланған деген жалған түсінікке соңғы жылдардағы археологиялық зерттеулер қақырата соққы берді. Жайық, Шаған және Деркөл өзендері сақиналай орап жатқан  табиғаты таңғажайып мекенде отарлаушылар келгенге дейін ешқандай қала-қоныс болмады деген кеңестік стереотип тіпті де ақылға сыймайтын еді. Қысқасы, Қасиетті Қазақстан жобасы аясында Жайық қалашығының жақын күндері ашық аспан астындағы мұражайға айналатындығы өлке тарихына жаңа серпін беретін ерекше қадам екені және өңір басшысының жақында ғана көне шаһар тарихынан сыр шертетін салмақты тарихи-деректі кітапты шығаруға мұрындық боламыз дегенін ерекше айтқымыз келеді. Осы орайда айрықша атап өтерлік нәрсе, оралдықтар жыл сайын асыға күтетін «қала күні» мерекесі былтырғы жылы тұңғыш рет көне шаһар орнынан бастау алып, ұлттық дәстүр бойынша мал сойылып, ата-бабалар рухына құран оқылып, қазақтың ән-күйінің Жайық (Теке) қаласының орнында әуелегені қалалықтарды ерекше әсерге бөледі. Батыс Қазақстан облысында қолға алынып, жұртшылықтың айрықша назарын аударып отырған тағы бір қасиетті орын облыс орталығынан 550 шақырым қашықтықта жатқан Хан ордасы ауылы – 1801 жылы құрылған Бөкей ордасының астанасы, іргетасын Жәңгір хан 1826 жылы қалаған елдімекен. Бұл жер тұңғыштардың Отаны саналған киелі мекен һәм алты алашқа әйгілі ақиық алыптардың кіндік қаны тамған қасиетті қоныс. Күні кеше Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың өңірімізге жасаған сапарында аталған ауданға екі жолақты тас жол төсеуге ҚР Үкіметіне тапсырма беруі батысқазақстандықтар үшін айтулы жаңалыққа айналды. Сондай қасиетті жерлер қатарына кірген Жәнібек ауданындағы Ғұмар Қараш зиратына қомақты қаражатқа бүгінде заманауи үлгідегі кесененің салынып жатқандығы, тоғыз жолдың торабында орналасқан Сырым ауданындағы «Дәдем ата-Жұмағазы хазірет» кесенесі мен әулие атындағы қордың ұйымдастыруы және жергілікті жамағаттың қолдауымен игілікті істердің тұрақты әм табиғи-ырғақты түрде жүзеге асырылуы немесе Жымпитыдағы Алаш мұражайының ауқымды жұмыстарды кезең-кезеңімен атқарып жатқандығы әрі осы мұражайдың жақында ғана республикадан бас жүлдені қанжығаға байлағаны облыста атқарылып жатқан қыруар жұмыстардың бір бөлшегі ғана. Екінші. Батыс Қазақстан өңірі – жыраулар мен батырлардың Отаны. Мұқым қазақ баласына жақсы таныс «Бес ғасыр жырлайдының» алғашқы парақтарындағы Асан қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиембет жыраулардың іздері Ақжайық өңірінің тарихында сайрап жатыр. Мәселен, Мұрын Сеңгірбекұлының «Қарғабойлы, Қазтуған» жырындағы: «… Асан қайғы көшкен жер, Шыңғырлау, Торыат басы еді. Қыземшекті Саршоқы, Осы судың қасы еді. Асан қайғы Туғанның Бөлінген жері осы еді…», — деген шумақтарына иек артқан шыңғырлаулық ағайын, өткен жылдың күз айларында болған конференциядағы қарарлардың бірінде Асан қайғы бабамызға аудан орталығында ескерткіш белгі орнатуды күн тәртібіне шығарса, облыс әкімі Алтай Көлгінов Орал қаласында биылғы жылы «Исатай-Махамбет» батырларға ескерткіш бой көтеретіндігін тікелей эфирде өткен «Әкім сағатында» жалпақ жұртқа жария жасап, көптен көтеріліп келе жатқан мәселеге нүкте қоятынын айтты. Соңғы жылдары Орал қаласында қазақтың үш батыр қызы, Кеңес Одағының батырлары Мәншүк Мәметова, Әлия Молдағұлова және Халық қаһарманы Хиуаз Доспановаға, күй атасы Құрманғазы мен Динаға еңселі ескерткіштер еңсе тіктесе, Сырым ауданының орталығы Жымпитыда белгілі қылқалам шебері Мұратбек Жоламанов пен Зеленов ауданынының орталығында дауылпаз ақын Қ.Аманжоловтың кеуде мүсіндері, Казталовка ауданы Жалпақтал ауылында әйгілі суретші Сәкен Ғұмаровқа ерекше үлгідегі ескерткіш бой көтерді. Жақын күндері Қаратөбе ауданының орталығында академик Қажым Жұмалиевтің ескерткіштерінің шылуы күтілуде. Ал Астананың 20 жылдығына батысқазақстандықтар атынан сыйға тартылған қазақтың қаһарман қызы М.Мәметованың ескерткішінің жөні тіптен бөлек. Үшінші. Жайық өңірінде мұқым қазаққа мәшһүр талай дүлдүлдердің кіндік қаны тамып, табанының ізі мен рухани бай мұрасы қалған. Елбасы Н.Ә.Назарбаев өңірге жасаған сапарларының бірінде «Орал қаласы – біздің еліміздің інжу-маржаны» деп бағаласа, Әбіш Кекілбаев «Батыс Қазақстанды қазақ өнерінің Венасы» деп ой қорытты. Вена қаласын мекендеген Гайдн, Шуман, Моцарт және басқа ұлы композиторлардың өнеріне бүкіл әлем тамсанса, Жайық өңірінен түлеп ұшқан Құрманғазы, Дәулеткерей, Сейтек, Мәмен, Түркештермен қатар Дина, Ақбикеш, Айжан сынды дәулескер күйшілер де сайын даланы ұлы сазға бөлеп өтті. Соның ішінде Құрманғазы мен Динадан бастап Охап Қабиғожин, Қали Жантілеуов, Тұяқберді Шәмеловке дейін талай талант түлеп ұшқан Жаңақаланың күй астанасы, күй қағанаты деп аталуы да тегін емес. Қаратөбенің Саралжынындағы Ақбақай көлінің жағасында төрелердің шағын пантеонында жатқан, тұтас батыстық дәстүрлі ән мектебінің негізін қалаған, үш жүзге ән оздырған сал Мұхиттың өзі неге тұрады?! Мұндағы айтпағымыз не? Ақжайық өңірінде ғасырлар бойы қалыптасқан рухани бай дәстүрдің одан әрі жалғасып, биылғы күй атасы Құрманғазы Сағырбайұлының ЮНЕСКО көлеміндегі 200 жылдық мерейтойына орай облыста кешенді шаралар қолға алынды. Соның бірі – «Ғасырлар қойнауынан жеткен бабалар үні» атты халықаралық ғылыми экспедициясы БҚО-ның Қаратөбе, Жаңақала, Жалпақтал (Көктерек ауылы) аудандары, РФ Астрахань облысы Володар ауданы Алтынжар ауылы, Сақмаға дейінгі аралықтағы мыңдаған шақырымдық жолды жүріп өтті. Мәдени-рухани жорықтың белсендісі Дариға Мұштанованың айтуынша бұл экспедиция 12 құмға бөлінетін Бекетай құмын қақ жара кешіп өтіп, жол бойы сол өңірді жатқа білетін ел адамдарының әңгімесін сарқа тыңдап, үлкен олжаға кенелген және Құрманғазы тарихындағы біраз ақтаңдақтардың басын ашып қайтқан. Сөз реті келгенде айта кетейік, осы мақала жазылып жатқанда тағы бір экспедиция жолға шықты. Ол Жәңгір хан атындағы БҚАТУ-нің ұйымдастыруымен жорыққа аттанған «Хан бөгеті» атты халықаралық ғылыми-танымдық экспедициясы. 11-15 шілде аралығына жоспарланған сапар барысында ғалымдар РФ Волгоград облысы аумағындағы тарихи орындарды араламақ. Мақсат – Бөкей Ордасының соңғы билеушісі Жәңгір ханның жазғы ордасы болған, бүгінде Ресей аумағындағы Тарғын өзені бойында сақталып қалған «Хан бөгетін» тарихи-мәдени мұра ретінде зерттеу. Төртінші. Аталмыш бағдарламаға сәйкес «Рухани қазына» облыстық фестивалінің жоғары деңгейде жарқырап өтуі.  Байқау барысында қазақы, ұлттық өнерімізді  дәріптей отырып, жаңа инновациялық бағыттағы жұмыстарда көрініс берді. «Рухани қазына» облыстық фестивалінің өту мақсаты: Қазіргі жаһандану дәуірінде жан-жақтан ақпараттар ағыны ағылған кезеңде ұлттық құндылықтарымыз бен рухани байлығымызды сақтап, оны жас ұрпаққа табыстап, бойына сіңіруде жалпы қоғамды кітап оқуға шақыруда кітапханаларда атқарылып жатқан іс-шаралар легі аз емес. «Рухани қазына» байқауы аудандық, қалалық, отбасылық маңызы бар мемлекеттік музейлер, кітапханалар, мәдениет үйлері мен клубтар арасында өтіп, 16 аталым бойынша үздіктерді анықтады. Бесінші. Сырым ауданының орталығы Жымпиты Алаш Орда үкіметінің батыс қанатының астанасы болғаны баршаға аян және оның Қазақстанның қасиетті жерлерінің сапынан орын алуы кездейсоқ емес. Көрнекті қаламгер Әнес Сарайша айтсақ, «Алаштың табаны – Торғай, өзегі – Семей, жұлыны – Жымпиты» (Егемен Қазақстан. – 2018. – 20 наурыз.). Иә, өлке тарихындағы жарқын беттердің бірі – Күнбатыс Алаш Орда тарихы. Былтырғы жылы Алаштың 100 жылдығына орай, облыс орталығында «Алаштан тәуелсіздікке және Қазақстанның ұлттық бірігуіне» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өткізілсе, хронологиялық ретімен жүйелесек Сырым, Ақжайық, Шыңғырлау, Зеленов, Казталовка, Жәнібек, Тасқала аудандарында және жақында ғана Қаратөбе сьезінің 100 жылдығына орай, қандай шараға да мұқият дайындықпен келетін қонақжай қаратөбеліктер  ұйымдастырған семинарлардың жоғары деңгейде өткеніне куә болдық. Әр конференция өзіндік ерекшелігімен есімізде қалды. Мұның бәрін кеңейтіп жазып жатуға мақала көлемі көтермесі белгілі. Мәселен, Алматыдан арнайы ат терлетіп келген белгілі алаштанушы ғалым Мақсат Тәж-Мұраттың Ақжайық ауданындағы конференциядан кейін «Орал өңірі» газетінің бірнеше санында жарық көрген «Ұмытылмас үш күн» атты әсерге толы мақалалар топтамасында осы ғылыми жиынды ұйымдастырушылар мен жергілікті оралдық жас тарихшылардың ғылыми әлеуетіне жоғары баға беруі  (Мақсат Тәж-Мұрат. «Ұмытылмас үш күн (өлкетанушының қойын дәптерінен»//Орал өңірі. – 2017.– 28,  – 30 қыркүйек; – 5 қазан. – №№116,117,119), шын мәнінде атқарушы биліктің қиқу шығармаса да өңірімізде біраз шаруаларды тындырып жатқанына және жергілікті зерттеушілердің қажырлы еңбегінің арқасында өлке тарихының соны ізденістермен толығу үстінде екенінің анық дәлелі. Алтыншы. Кейде күнделікті ұсақ-түйек жұмыстардың мәніне терең үңіліп жатпай, оларды «Рухани жаңғыру» деп ұрандатып жіберетініміз жасырын емес. Бұл біздің әлі де аталған бағдарламаның тұңғиығына бойлай еніп, талдап-тарқатып, саралай алмай жатқанымыздың айғағы. Дегенмен, өзгелерге үлгі боларлықтай істер де аз емес. Еліміз бойынша алғаш ауызға ілігіп, республика жұртшылығының назарын Жайыққа аударған жерлесіміз Нұрлыбай Жолдыбаевтың Казталовка ауданы Сарықұдық ауылында ауылдастарына жаңа үлгідегі емхана салғанын айрықша айтуымызға болады. Кеше ғана өңірімізге Астанадан арнайы келіп, облыстағы «Рухани жаңғыру» аясындағы бір жылдық жұмыспен етене танысқан республикалық комиссия мүшелері де ел мақтаған жігіттің өз қаражатына тұрғызғын нысанына ат басын бұрып, отандастарының арасынан топ жарып, суырылып шыққан мәрттігіне айрықша ризашылықтарын білдірді. Сол сияқты Шыңғырлау ауданы Ақтау ауылындағы Утва өзеніне жергілікті меценаттың көмегімен салынған көпірдің ашылу салтанатын айтуға болады. Шара жоғары деңгейде ұйымдастырылып, қатысушы қонақтар мен жергілікті халықтың көңілінен шықты. Кәсіпкер Мирболат Тасмағамбетовтың жерлестеріне жасаған қайырымдылығының өзі жүректі елжіретпей қоймайды. Өңірімізде «Туған жер» жобасына  2017 жылы меценаттардың өз қаржысы есебінен 2,5 млрд. теңге жұмсалып, 60 жоба жүзеге асырылды. Оның ішінде 10 әлеуметтік нысан (балабақша, спорт кешендері, медициналық амбулаториялар), 5 мәдениет нысаны (ескерткіштер, музейлер) салынды және жөндеуден өткізілді.  24 нысанда абаттандыру (кіші сәулет формалары, саябақ, тынымбақтар) жұмыстары атқарылды. 21 нысанның материалдық-техникалық базасы жаңартылды. Қысқасы, Орал қаласында «Туған жер» арнайы жобасы аясында өткізілген «Жомарт жүрек – 2017» облыстық байқауының нәтижесінде 22 меценат әртүрлі аталымдар бойынша сый-құрметке бөленді. Задында қазақ халқы баласын бағзы заманнан мемлекетшіл, отаншыл, елшіл қылып тәрбиелегені және халқына қамқор ұлдардың текті, белді, аталы әулеттерден шыққаны халық ауыз әдебиетінің үлгілерінде сайрап жатыр. Жылдар бойы үстем таптың өкілі саналған «бай» туралы түсінігіміздің солғын тартқаны сондай, соңғы кезге дейін қазақтың эпостық жырларындағы бас кейіпкерлер, яғни ел қорғайтын ұлы мақсаттағы ерлер негізінен байдың ұлы болып келетініне онша мән бергеніміз жоқ. Алайда ұзаққа созылған отаршылдық дәуір қазақ баласының ұлттық санасын бірте-бірте деформациялап, ұлт болмысындағы  ірілік, кісілік, мәрттік мінездің уақыт өте көмескіленіп, әлсіреп, ұсақталғанын кімнен жасырамыз?! Қазақтың қанында бар асыл қасиеттерінің ел тәуелсіздігімен, әсіресе қоғамдық сананың түлеуімен бірге қайта жаңғыруы назар аударарлық әм көңіл сүйсінерлік нәрсе. Асылы мен нәсібіне арам араластыруды тексіздікке балаған дана халқымыз «дәулет сауаптан болса ғана қайырлы» деп, Атымтай жомарттарын қашан да ардақтап, ерекше құрметтегенін ұмытпайық! (Жақсығалиев Ж.  Атымтай жомарт» қашан да ардақты // Орал өңірі. – 2018. –28 сәуір. № 47). Жетіншіден. Соңғы жылдары облысымызда «Құлпытас сырын ашайық» жобасы негізінде сыры жұмбақ күйінде жатқан көне қорымдардағы араб әліпбиімен жазылған құлпытастарды «сөйлету» басталды. Мұның өзі құлазыған құла түзде қатар-қатар қаздиып тұрған «көктастарға» оймышталып, қашалып қалған бабалар тарихының құпиясын ашып, бүгінде халық жадынан ұмыт бола бастаған айтулы тұлғаларымызға «жан бітіргендей» жаңа жоба болып шықты. Түптеп келгенде, Батыс Қазақстан облысының арғы-бергі тарихында бұрын-соңды болып көрмеген өте ауқымды һәм кешенді зерттеулер қолға алынып, өзінің алғашқы нәтижелерін бере бастады. Басқаларын айтпағанда, соңғы үш жылда бірінен соң бірі Кіші жүзді билеген үш ханның құлпытасының табылуы. Анықтап айтсақ,  Ақжайық ауданынан Есім Нұралыұлының (1795-1797), Теректі ауданының аумағынан Айшуақ Әбілқайырұлы (1797-1805) мен Жантөре Айшуақұлының (1805-1809) асыл сүйектерінің мәңгілік тыным тапқан жері анықталып, нақтылануы. Бұлардан басқа қаншама әулиелеріміз бен батырларымыз, билеріміз бен байларымыз, т.б. қазақ тарихындағы айтулы тұлғаларымыздың зираты табылып отыр. Сегізіншіден. Орал қаласында кеше ғана Ақ Жайық айтысының 60 жылдығына арналған «Жалындаған жыр Жайық» атты республикалық ақындар айтысы дүркүреп өтті. Айтыс аламанына Астана, Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау, Қызылорда облыстары мен облысымыздың аудандарынан 20 ақын қатысты. Сайыс қорытындысында Жәнібек ауданы атынан шыққан Мұрадым Мирланов бас жүлдені қанжығаға байлады. Шараның басты мақсаты – өңір айтысының жүгін арқалаған  ардагер ақындарды қадірлеп, оларға сый-құрмет жасау, өңірдегі айтыс өнерінің көшін жалғап жүрген жас таланттарды қанаттандыру, шабыттандыру, жігерлендіру және сөз өнерінің құдіретін республикалық деңгейде насихаттау. Екі күнге созылған шара барысында өңірдегі айтыс өнерінің дамуы мен болашағы туралы «дөңгелек үстел» ұйымдастырылып, кезінде айтысқа қатысқан сөз сүлейлері  «Жайық айтысына – 60 жыл» төсбелгісімен марапатталды. «Бұдан алпыс жыл бұрынғы мен қазіргі айтыстың арасы, әрине, жер мен көктей. Айтыстың деңгейі жоғарылап, шетінен айтқыш жастар көбейді. Бұл – қазақтың айтыс сынды ұлттық өнерінің өлмейтінінің жарқын көрінісі»,-деді қазылар алқасының төрағасы, қазір Алматы қаласында тұратын журналистика саласының ардагері, Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қызметкері Ғарифолла Көшенов. Тоғызыншыдан. Елбасымыздың шешімімен шілденің бірінші жексенбісі Ұлттық домбыра күні болып белгіленді. Мақсат – қоғамды ұлттық мәдениет пен бірегейлікті сақтау мен қайта жаңғырту идеясының төңірегінде одан әрі топтастыру. Орал шаһарындағы мерекелік шара Құрманғазы мен Дина ескерткішіне гүл шоқтарын қою рәсімінен бастау алды. Осы жерде жергілікті саз мектептерінің шәкірттері күйден көрерменге шашу шашты. Мақаламыздың басында есімдері аталған талай дүлдүлдер шыққан қасиетті Жайық топырағының жұртшылығы күй құдіретін, саз сиқырын жан жүрегімен түйсініп, түсінетіні исі қазаққа аян. Бұл күні қаланың әр түкпірінде, аудан, ауылдарда домбыра аспабын ұлықтаған көрмелер, «Домбырапарти» шаралары өтіп, осы күні жарық дүние есігін ашқан 15 нәрестеге Қазақстан халқы Ассамблеясы мен облыс басшылығы тарапынан домбыра сыйға тартылды. Айта кету қажет, алғаш рет Ұлттық домбыра күніне орай өткізілген шаралар ҚР Тұңғыш Президенті алаңында өткізілді. Қысқа қайырғанда, ұлттық дәстүрді сақтау, қайта жаңғырту мақсатында облыста кешенді жұмыстар атқарылуда. Ұлтымыздың ұлы мұрасы – домбыра үнін жастардың бойына сіңіру мақсатында барлық мектептерде үзіліс кезінде қазақ композиторларының күйлерін ойнату қолға алынды. Оған қоса мектептерде домбыра үйірмелері кеңейтілуде. Сонымен қатар облыс, аудан орталықтарының көпшілік жиналатын орындарында музыка мектептерінің ұлт аспаптар оркестрлері демалыс күндері өнер көрсетуде. Осы орайда, Қаратөбе ауданының орталығына кіреберістегі қазақтың қасиетті қара домбырасына арналған ескерткіш-белгі мен кеше ғана Зеленов ауданының орталығы Переметныйда ашылған домбыра мүсінін айтуға болады. Оныншыдан. «Жайықтың қасиетті орындары» атты өлкетанушылардың республикалық форумы Орал қаласында басталып, Батыс Қазақстан облысының Теректі, Сырым, Жәнібек, Бөкейордасы аудандарында бес күн бойы жалғасты. Еліміздің түпкір-түпкірінен шақырылған музей мамандары, өлкетанушылар, форум қонақтары мен қатысушылары жалпыұлттық қасиетті орындар тізіміне енген нысандарға сапарлап, облыстың музейлеріне саяхат жасады. Тарихи орындарда театрландырылған қойылымдар ұсынылып, қатысушылар бір сәт өткен ғасырларға серуендеп қайтты. Форум аясында музей саласының мамандары озық тәжірибемен алмасып, БҚО-дағы музей ісінің үздіктерінің жетістіктерімен танысты. Облыстық музей алдында ұмытыла бастаған ұлттық салт-дәстүрлер көрсетіліп, қолөнершілер жәрмеңкесі, домбыра-party, сән көрсетілімі, мерекелік концерт, «Музей түні» шарасы өтті. Байқағандарыңыздай, «Рухани жаңғыру» бағдарламасы басталғалы бері облысымызда ұлттық дәстүрді ұлықтау бағытында атқарылған іс-шаралар тізімі осылай жалғаса береді, оның бәрін бір мақалада қамту мүмкін емес және мысалдарды тәспідей тізе бергеннен мәселенің мәні көп өзгермейді. Біз негізінен өзіміз байқаған, өзіміз араласқан шаралар мен маңызды деп тапқан қадау-қадау дүниелерді ғана саралап отырмыз. Мына нәрсені ашық айтуымыз керек. Ақжайық өңірінің геосаяси тұрғыдан өзіндік ерекшелігі бар. Батыс Қазақстан – отаршылдықтың өтінде болып, ғасырлар бойы орыстандыру саясаты қарқынды жүргізілген аймақ. Демек, өңірде ұлттық идеология, ұлттық мүдде, ұлттық дәстүрді ұлықтап өткізетін шаруалар әлі шаш етектен. Өйткені ұлттығымызды қамтамасыз ететін негізгі мәселелер тек батысқазақстандықтар үшін емес,  ұлттық даму жолын жанұшырып іздестіріп жатқан қазіргі қазақ қауымы үшін де өткір тұр. ХХ ғасырдың басындағы Алаш серкесі Әлихан Бөкейхановтың «Қазақ бұрынғышыл жұрт», «Қазақтар өзінің ұлттық мемлекетін құрмаса, қазақ жерін сақтай алмайды» — деген бағыты, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Егер жаңғыру елдің ұлттық рухани тамырынан нәр алмаса, ол адаса бастайды» деген ұстанымы біздің ұзақ сонар сөзіміздің тобықтай түйіні.    

ІІ. Жаңашылдық

 «Қазақ технократтық ұлтқа айналуы керек»

(Асқар Жұмаділдаев)

  Иә, өмір бір орнында тұрмайды. Әлем күн санап өзгеруде. Ал біз өзгеру, бейімделу заманында өмір сүріп жатырмыз. Әлемдік мәдениеттердің ықпалы жаңа ұлтты қалыптастыруда. Қазіргі қазақты осыдан он бес жыл бұрынғы қазақпен әсте салыстыра алмайсың. Десек те бүгінгі әлемдік даму, инновацияның қарыштап алға кетуі, өркениет үдерісінің жаңа талабы табиғатынан бейғам қазаққа әлі де қамшы салу керек екенін көрсетіп отыр. Мұны жете түсіну үшін  тарихымызға сәл шегініс жасағанымыз дұрыс. ХХ ғасырдың басындағы ұлт көсемі Ә.Бөкейханов бастаған буын Батыс Еуропа мен Жапония елдерінің өркениеті мен тәжірибесін үлгі тұтқан жаңашыл, интелектуал, пантүркішіл қуатты топ болатын. Шетінен энциклопедист, шетінен полиглот, шетінен универсал алаш арыстары  дәстүршіл, панисламшыл ағым қазақты болашаққа жетелейтін даңғыл жол емес екенін, сол кездің өзінде-ақ жете түсінді. Олардың қиядағыны шолатын қырағылығын ислам фундаментализмі іштен жегі құрттай жеп, бүгінде қырық руға бөлініп, бір-бірімен қырық пышақ боп қырылып жатқан Ауғанстан, Ирак, Сирияның ішкі жағдайы мен аз ғана уақыт ішінде «Азияның жолбарыстарына» айналып, таңқаларлық табыстарымен  әлемді тамсандырып отырған Оңтүстік Корея, Сингапур, Гонконг, Тайвань мысалынан- ақ көруге болады. Алашшылдар, бейнелі тілмен айтсақ, білім мен ғылым жайқалып өсіп тұрған бәйтеректің бұтақтары мен жапырақтары болса, діңгегі мен тамыры ұлттың тарихы мен мәдениетінде жатқандығын көкірек көздерімен көрген сұңғылалар еді. Қазақтың ардақты ұлдарының бірі Қошке Кемеңгерұлы өткен ғасырдың басында: «Осы күнде Күнбатысты тықсырып келе жатқан Күншығыс халықтарынан Қытай мен Жапония Күнбатыстан үлгі-өрнек көп алды. Бірақ Күнбатыстың рухани мәдениетін арам астай көріп, аузына алмайды»,— деп көрегендік пікір айтса, Елбасы стратегиялық мақаласында: «… өзгелердің озық тәжірибесін алып, ең озық жетістіктерін бойға сіңіру мүмкіндігі. Азиядағы екі ұлы держава – Жапония мен Қытайдың бүгінгі келбеті – осы мүмкіндіктерді тиімді пайдаланудың нағыз үлгісі. «Өзімдікі ғана таңсық, өзгенікі – қаңсық» деп кері тартпай, ашық болу, басқалардың ең озық жетістіктерін қабылдай білу, бұл –табыстың кілті, әрі ашық зерденің басты көрсеткіштерінің бірі»,- деп, көтерілген мәселенің қазақ үшін әлі күн тәртібінен түспегенін қаққан қазықтай қадап айтты (Назарбаев Н. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру». // Егемен Қазақстан. – 2017. – 12 сәуір. №70). Иә, физика ғылымында ілгерілемекті қысым күтеді деген түсінік, заңдылық бар. Жаңа нәрсе дәстүрлі дүниедей емес, қашан да тосын. Жаңаның аты жаңа. Оны түсіну, оған бейімделу оңай шаруа емес. Осы ретпен келгенде өңірімізде басталған жаңа бастамалардың, игілікті ізденістердің бағыт-бағдарларына, іс-шаралардың мән-мазмұнына қысқаша тоқталайық.  Біріншіден, БҚО-ның орталығы Орал – Европа мен Азияның қиылысында орналасқан, жасыл желекпен көмкерілген және сәулеті жағынан еліміздің өзге қалаларына көп ұқсай бермейтін, еуропалық үлгідегі тарихи ғимараттары мол сақталған,  географиялық орналасуы жағынан Қазақстанның батыс қақпасы саналатын шағын әрі көркем шаһар. Облыс әкімі А.С.Көлгіновтің Орал қаласын Еуропа қалаларындай таза, көрікті, әдемі қыламын деген құлшынысы  ерекше назар аударарлық. Облыс басшысының осы жылғы сәуір айында Хельсинкиге барып, қалалық инфрақұрылымды дамыту, қоршаған ортаны қорғау және қалдықтарды өңдеу салалары бойынша фин тәжірибесімен танысуы осы сөздерімізге мысал. Мақаламыздың тақырыбының өзі дәстүр мен жаңашылдықтың сабақтастығы деп айдарланғаннан кейін, мына нәрсеге оқырманның көңілін аударғымыз келеді. Кеңес дәуірінде облысымызды басқарып, қаламыздың көркейіп, гүлденіп, түлеуіне аса зор үлес қосқан көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Мұстақым Біләлұлы Ықсановты оралдықтар қашан да ерекше құрметпен еске алады. Жүрегі халқым, ұлтым деп соққан елшіл, мемлекетшіл бірегей тұлғаларды тарих ешқашан ұмытпайды. Соның дәлеліндей ол кісінің атында қаламызда үлкен көше, мектеп, ескерткіш, қор, т.б. бар. Халық арасында айтылатын әңгімелерге сенсек, сол заманда кәрі құрлық елдерінің Кеңестер Одағынан оқ бойы озық кеткенін көзімен көріп, жан-жүрегімен сезген асыл ағамыз қаламыздағы көптеген сәулетті, зәулім ғимараттарды Еуропа елдеріндегі архитектуралық үлгімен салдыруға нұсқау берген екен. Сол игі дәстүрді үзіп алмай әрі қарай жалғастыру ұрпақтар сабақтастығының жарқын мысалы. Сөйтіп, Орал қаласында «Smart city-Ақылды қала» атты жаңа кешенді жоба қолға алынды. Оқырмандар тарапынан қала келбетінің «Рухани жаңғыруға» қандай қатысы бар деген сауал туындауы мүмкін? Елбасы Н.Ә.Назарбаев былай дейді: «Қала дамыған жерде ой мен сана дамиды. Сана еркіндігі ұлттың өзін-өзі тану процесіне алып келеді. Өзін таныған ұлт өзгеге танылудың жолын іздейді. Ол жол әркез тақтайдай тегіс болмайды: бірде даңғыл, бірде тайғақ». (Назарбаев Н. Ұлы Дала ұлағаттары. // Егемен Қазақстан. – 2016. – 2 қараша.).  Елбасы мақаласында «Цифрлы Қазақстан» бағдарламасы – ұлтымызды, яғни барша қазақстандықтарды ХХІ ғасырдың талаптарына даярлаудың қамы»,-деп атап өтті. Осыған орай «SmartCity» тұжырымдамасының қаламызда 30 жобасы жүзеге асырылуда. Олардың негізгілері:

• балабақша кезегіне қоюдың электронды жүйесі енгізілді.
• туу туралы куәлікті толтыру үшін сәбиді смс көмегімен онлайн тіркеу жүзеге асырылуда.
• сондай-ақ, медициналық ақпараттық жүйе; «E-KCK» жүйесі; «Қауіпсіз қала жобасы»; «SmartUralsk» орталығы, «Ашық әкімдік» кеңсесі және т.б. енгізілді.

«Ашық әкімдік» қызметін бүгінде 30 мыңнан астам жан тұтынған. Мәселен, осы жобаларды іске асыру нәтижесінде біздің облыста заңды және жеке тұлғалардың арыз-шағымдары 2016 жылмен салыстырғанда 18 %-ке азайғаны байқалады. Екіншіден, Елбасымыз ұлттық табысқа жетудің факторы ретінде адамның бәсекеге қабілеттілігін арттыру қажетіне айрықша мән берді. ХХІ ғасырда ауадай қажет сапалы білім беру, үштілділікті дамыту, цифрлық сауаттылық сияқты басымдықтарды қамтамасыз етуге жағдай жасау – жергілікті атқарушы органдардың негізгі міндеттерінің бірі.  Мәселен, облыс бюджетінің 45 %-тен астамы білім саласын дамытуға бағытталған. Өткен жылы 24 жаңа білім беру нысаны ашылып, 17-сі жаңадан жөнделді. Назарбаев зияткерлік мектептерімен меморандум негізінде мұғалімдердің, мектеп директорларының біліктілігі арттырылуда. Жаңартылған бағдарлама 100 % оқулықтармен қамтамасыз етілген. Облыстың 250 мектебі заманауи роботтехника кабинеттерімен жасақталды. Сонымен қатар IT – мектебіне осы оқу жылына арнайы шәкірттер қабылданып, арнайы лицей өз жұмысын бастады. Үшіншіден, күні бүгін мектептер  BiIim Land цифрлық білім беру платформасының ресурстарын белсенді пайдалануда. Бұл платформа мектеп бағдарламасы бойынша жасалған 10 мыңға жуық қолданушы үшін интерактивті сабаққа мүмкіндік туғызып отыр. Мұғалімдерге арналған мыңдаған көрнекі құрал ұсынады. Қазақ, ағылшын, орыс тілдерінде онлайн, офлайн режимдерінде жұмыс істейді. Облыстың 400-ге жуық мектебінің 330-ы кең жолақты интернетпен қамтылған, ал қалған 30 мектепте интернет жылдамдығы төмен. 2018-2020 жылдары Ақпарат және коммуникациялар министрігімен бірлесіп, 443 елді мекеннің 100-ден астамын Интернет желісіне қосуды жоспарланып, бекітілді. Қазір облысымыздың 300-ге жуық елді мекенінде интернет бар. Оған қоса 220 шағын жабдықталған мектептер BiIimbook компьютерлік құрылғылармен қамтамасыз етілді. Өйткені ауыл мен қала жастарының ақпараттық-білім беру ресурстарына тең қолжетімділігін қамтамасыз ету өте өзекті. Төртіншіден,  қоғамдық сананы өзгертудегі басты ерекшелік қазіргі инновациялық технологиялардың мүмкіндіктерін пайдалану мен цифрлық саланы дамытуда жатыр. Облысымыздың инновациялық дамудың тірегі болатындай әлеуеті зор. Бүгінде облыстағы 26 колледжде дуальды оқыту принципі қолға алынды. Оған 78 ірі кәсіпорын, зауыттар қатысуда. Мәселен, облыстағы «Орал трансформатор зауытында» 250 адам үш ауысымда еңбек етуде. Соның ішінде 100-ге жуық маман Жайық өңіріндегі оқу орындарының түлектері. Өңірімізде жастардың әлеуетін арттыру үшін облыс орталығында және Ақжайық, Зеленов аудандарында коворкинг-орталықтары ашылды. Орталықтардың ішінде «Рухани жаңғыру» кабинеті қызмет етуде. «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында «Елім менің» жастар коалициясы құрылып, құрамына 50 мыңдай жас қамтылды. «Еліме саяхат!», «Жетістікке 100 қадам» жобалары 2018 жылы коалицияда іске асырылмақ. Сонымен қатар «07 live» жастар интернет каналы, «Заманауи дәрістер» пікір алмасу секілді жобалар жүзеге асуда. Бұл орталықтар жастардың қызығушылықтарына сәйкес қызмет етуде. Интеллектуалды дарынды азаматтарды тәрбиелеу мақсатында өткен жылы облысымызда «Туған өлкем – тірегім» форумы өткізілді. Бесіншіден, 2017 жылы қыркүйек айында М.Өтемісов атындағы БҚМУ-інде «Рухани жаңғыру» институты ашылып, университет ПОҚ ғылыми-әдістемелік әлеуетін негізге ала отырып, төмендегідей бағыттар бойынша қарқынды жұмыстар атқарылды:

• Жұмыстың негізгі бағыты ретінде Елбасының «Рухани жаңғыру» Бағдарламасынан туындайтын мәселелерге қарасты ғылыми және әлеуметтік зерттеулерді жүргізуге кеңінен көңіл бөлу;
• Республика, облыс және қаланың бұқаралық ақпарат құралдарын «Рухани жаңғыру» бағдарламасы мен соған байланысты университетте атқарылып жатқан жұмысқа қарасты ақпараттық контентпен қамту;
• «Рухани жаңғыру» бағдарламасына сәйкес мектеп мұғалімдері, мемлекеттік қызметкерлері, облыстағы әртүрлі мекеме және ұйымдардың қызметкерлері үшін оқу-ағарту семинарлары ұйымдастырылды;
• Ғылыми-практикалық конференциялар, дөңгелек үстелдер, саяси-қоғамдық, бұқаралық және жастарға арналған шаралар тұрақты өткізілуде;
• Әлеуметтік саладағы қатынастарға қарасты зерттеу мониторингтер жүргізу, этносаралық, конфессияаралық келісімді нығайту,т.б. әлеуметтік зерттеулерді ұлғайту;
• Мемлекеттік тілді латын қарпіне көшіруге байланысты жұмыстарды жүйелі түрде және ғылыми негізде жүргізу жұмыстары басталды;

Мақала көлемінің шектеулі болуына байланысты жасалып жатқан жұмыстардың басым бағыттарын осымен доғарамыз. Тек сөзімізге тұздық ретінде, қаралып отырған мерзімде Бағдарламаға қарасты оздырылған істердің негізгі арналарының бірі – ол қазақ тіліндегі жазуды латын әліпбиіне көшіру болғандықтан, университетте тындырылған қомақты және кешенді істерден бір-екі мысал келтіреміз. 2017 жылдың 23-қазанында лингвист ғалымдардың, саясаткерлердің, солардың ішінде белгілі саясаткер Дос Көшімнің қатысуымен қазақ әліпбиін латын қарпіне көшіру мәселелері бойынша «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» атты семинар өтті. 2017 жылдың 27 қазанында «Түркі жазуы және түркі мәдениеті: түркі жазуының бірегейлік негізі» атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциялар оздырылды.        Алтыншы. Жәңгір хан атындағы БҚАТУ-да кәсіпкерлікті қолдау орталығы ашылып, бүгінде студенттер өздерінің бизнес жобаларын университет қабырғасында жүріп-ақ жүзеге асыруға кірісіп кетті. Шетелдік компаниялармен бірігіп (итальяндық «Каспиан Проджер», «Вест Синержи», «Ди Джи «Валагро», Ди Джи Италфлюид, Ди Джи Импианти) «Мечта» зертханалық орталығы ашылып, онда биотехнология, инженерлік, ауыл шаруашылығы салалары бойынша білікті кадрлар дайындалуда. Сол сияқты «СантАнна» (Италия, Пиза қаласы) университетімен бірге, қаржылық сауаттылықты көтеру, IT-білім беру шеберлігін арттыру жұмыстары жүргізілуде.          Жетінші. 2018 жылы 26 ақпан күні «Bastau» coworking орталығында «Рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында белгіленген негізгі мақсаттарды жүзеге асыруға негізделген пікірталас алаңы өтті. Пікірталас алаңы аясында облыс жастары арнайы шақырылған шетелдік спикерлермен кездесті. Облыс әкімінің орынбасары Ғ.Оспанқұлов шараның модераторы болса, негізгі спикерлер ретінде Перрата Пьердоминико – СантАнна университеті ректоры, Отторино Ла Рокка – «Валагро Дижи групп» компаниясы бас директоры,  Микеле АнжелоТорторелла – Ди Джи Импианти (DG Impianti) компаниясы бас директоры, Палоццо Уильям – Ди Джи Импианти компаниясының директоры, Криши Н.Гаетано – «Мечта лабораториясының» бас директоры, Галлетта Антонино – ItaIfIuid – DG group бас директоры, Бердыгулова Гульвира – Мечта лабораториясының кеңесшісі қатысты. 16 наурыз күні «Bastau» coworking орталығында БҚО әкімінің қатысуымен ашық алаң форматында әр түрлі салада жүрген жастар өкілдері,  жас кәсіпкерлер,  стартаперлер, өнерлі жастар, жас ғалымдар, танымал блогерлер мен еріктілері, жастар ұйымдары мен жоғары оқу орындары өзін-өзі басқару ұйымдары өкілдері қатысуымен кездесу өтті. Кездесу барысында жастар тарапынан әр түрлі ұсыныстар айтылып, көптеген жобалар талқыланды.         Сегізінші. Жаһандық әлемдегі заманауи қазақстандық мәдениет туралы. 2017 жылы облыс  шығармашылық ұжымдары Македонияда өткен театрлардың халықаралық фестивалінде топ жарып «Гран-при» иеленсе, Тайландта және Біріккен Араб Әмірліктеріндегі мәдени фестивалдарында ерекше белсенділікпен қатысқанын айтуға болады. Ағымдағы жылы «Ұлы дала мәдениеті», «Ақжайық елі – мәдениет маржаны», «Достық, бірлік, татулық», «Мәдени жайлау» атты кең көлемдегі жобалар қолға алынып, осылардың негізінде көршілес жатқан Ресей Федерациясының Саратов, Волгоград, Орынбор облыстарында қойылымдар мен концерттер беру, отандық кино апталықтары, кітаптар және музей көрмелері, т.б. табиғи-ырғақты түрде жүзеге асуда. Тағы бір жағымды жаңалық, биылғы жылы облыс орталығында зәулім Мәдениет сарайының құрылысы басталмақ. Мақсат – отандық және әлемдік жұлдыздардың концерттерімен бірге, жергілікті жердегі қоғамдық, мәдени маңызы зор шараларды заманауи сәулетті ғимаратта өткізу, сол арқылы облыс тұрғындары мен жастарды ұлттық һәм әлемдік мәдениеттің құндылықтарымен сусындату. Тоғызыншы. 2017 жылғы өңіріміз үшін маңызды жаңалықтардың бірі – Тәуелсіздік күнінде Орал қаласында «Рухани жаңғыру» музейінің ашылуы. Музей мемлекетіміздің жетістіктері мен Ақжайық өңірінің тарихын бейнелейтін 500-ден астам экспонатпен жасақталды. Облыс тұрғындарының, әсіресе жастардың тәрбиесіне ықпалы орасан зор бұл музей меценаттардың қолдауымен іске асты. Ашылған уақыттан бері 5 мыңнан аса адам музейді көруге келген. Осы үлгімен БҚО аудандарында да музей ашу ісі жалғасын тауып, әсіресе, кезінде отарлау саясаты қарқынды жүрген аудандарда да заманауи үлгідегі музейлердің кезең-кезеңімен ашылып жатқанына тоқталуға болады. Бұл ретте Шыңғырлау, Зеленов, Казталовка аудандарындағы жаңадан ашылып жатқан тарихи-өлкетану музейлері мысал бола алады.            Оныншы. Орал табиғаты жағынан Отанымыздағы ең көркем қалалардың бірі. Мұны өңірімізге келген соңғы сапарында Елбасы Н.Ә.Назарбаев: «Орал – еліміздегі экологиялық  ең таза қала»,- деп тағы бір мәрте еске салды. Иә, өлкемізде табиғаты көз тартарлық ерекше жерлер аз емес. Мәселен, тек қана шыңғырлаулықтардың «Жеті кереметінің» өзі неге тұрады?! Өңіріміздегі сондай әдемі, жомарт табиғат бар мейірімімен сыйлай салған таңғажайып жерлердің бірі Казталовка ауданына қарасты Қайыңды ауылы –  көктемнің ерекше белгісі қыр қызғалдағымен ерекшеленетін құтты қоныс. «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында аудандар арасынан көш бастап келе жатқан казталовкашылардың ізденісі, бастамалары, жаңашылдығы облыс жұртшылығына бұған дейін де белгілі еді. Осындай ізгі істердің заңды жалғасындай 2018 жылы мамырдың 2-4 аралығында аталған мекенде облысымызда тұңғыш рет «Қызғалдақ көктем» атты эстрадалық әндерді орындаушылардың І халықаралық байқауы жоғары деңгейде өтті. Шара барысында ашық аспан астында, қызғалдағы жайқалған алқапта табиғатта қорғау тақырыбына арналған «Бірге қорғаймыз» атты сұхбат алаңы өткізілді. Сұхбат алаңында сөз тізгінін ұстаған шешендер бұрын-соңды мұндай фестивалдың өңірімізде болмағанын, алғаш рет қолға алынған шараны алдағы уақытта әлі де ширата түсу керек екендігін тілге тиек етті. Фестивалдың басты мақсаты – жастарды табиғатты аялап қорғауға шақыру арқылы жаңа қазақстандық патриотизм рухында тәрбиелеу. Жазбамызды жинақтай келгенде академик А.Жұмаділдаевтың: «Технократтық ұлт деген – ең алдымен білімді ұлт. Яғни сөзге емес, іске мән беретін ұлт»,-деген қанатты сөзі ойға оралады. Осы бір ұлағатты сөзге қарапайым мысалды алыстан іздемей-ақ, айналамыздағы күнде көріп жүрген өмірден алсақ, қазақтың «қара домалақтары» кілең ауыр, бейнеті бел қайыстыратын қара жұмыстарға жегілсе, тұрмыстық-техникаларды жөндеу жұмыстарын өзге ұлт өкілдерінің «шыр айналдырып» жүргені ешкімге жасырын емес. Ал үлкен мағынасында ғылым мен техникада құбылыс жасап, көш бастаған әлемдік брендтер бүгінде дүние жүзін аузына қаратып, жер-жаһанды билеп отыр. Мысалы, американдықтар Айфонымен («iPhone»), немістер Мерседесімен («Mersedes-Benz»), финдер Нокиасымен («Nokia»), жапондар Тойота, Сониімен («Toiota», «Sony»), оңтүстік корейліктер Cамсунг, LG-імен («Samsung», «LG»), т.с.с.тізімді соза беруге болады. Демек, ХХІ ғасыр – білім мен технология ғасыры! Атам қазақ: «Тақыр жерге шөп шықпайды»,-деген. Олай деуіміздің сыры, жоғарыда айтқанымыздай өңір тарихының өзіндік ерекшелігі бар. Батыс Қазақстан географиялық орналасуы жағынан жаугершіліктің өтінде тұрған территория болғандықтан отарлап, жаныштау саясаты  Жайық бойында қаншалықты қарқынды жүріп, халықтың ұлттық санасы соншалықты көмескіленcе, сәйкесінше білім, мәдениет, рухани саладағы оң өзгерістер де отарлаушылармен ілесе келіп, Бөкей даласында алғашқы қазақ-орыс дүнияуи мектебі қазақ балаларына өз есігін айқара ашқан еді. Мәселен, Отан тарихына қайшылықты тұлға ретінде енген Жәңгір Бөкейұлын Өлке тарихының ұлан асыр төріне шығарып тұрған да  оның осындай жаңашыл бастамалары тұғын. Қашан да ескі мен жаңаның кептелісіндегі тұлғалардың тағдыры оңынан туа бермейтінін кәрі тарих осылай сыр ғып шертеді. Еліміз бойынша 1928 жылы Алматыда тұңғыш ашылған жоғары оқу орны ҚазПИ-ден кейін 1932 жылы өз жұмысын бастаған А.С.Пушкин атындағы ОПИ-ның  абырой-беделі де республикада күні бүгінге дейін ешкімнен кем бола қоймады. Сол сияқты ел тәуелсіздігі жылдарындағы облыс жастарының ҰБТ-дағы, республикалық олимпиадалардағы, ғылыми жобалардағы көрсеткіштері де көш басында. Тарауымызды тобықтай түйсек, Ақжайық өлкесінде ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүр мен жаңа бастамалардың сабақтастығы, сайып келгенде өңір болашағының мүмкіндіктері мен кепілінің көрінісі.           Ой түйіні. Иә, Ақжайық өңіріндегі қыруар іс-шараларды бір мақалада түп-түгел шып-шырғасын шығармай баяндап шығу мүмкін болмас. Біздің басты мақсат «Рухани жаңғыру» аясында өлкедегі жүріп жатқан оңды істерге сараптамалық шолу жасау ғана. Жазбамыздың соңында бүгінгі ел билігі тәуелсіздігімізді жариялағалы бері ұлттық сана мен еуропалық стандарттардың біртұтастығынан үйлесімділік іздеп, жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанның моделін жасауға бел шеше кірісіп, оның соңын «Рухани жаңғыру» бағдарламасына әдемі жалғағанын баса айтқымыз келеді. 1991 жылы республикада мемлекет құраушы ұлт қазақ халқының саны 40 % (7млн қазақ) болса, былтырғы жылы 71%-ға (12 млн) жеткені мерзімдік баспасөз құралдарында көтеріңкі екпінмен айтыла бастады. Кейбір сарапшылардың пікірінше, «ел аман, жұрт тыныш болса» Қазақстандағы жетекші һәм көшбасшы халықтың саны 2030 жылға қарай 90%-ға жетіп жығылады екен. Француздың ұлы гуманист ғалымы Ашиль-Клод Дебюссидің: «Кез келген билікті бағалаудағы өлшемді сол мемлекеттегі мемлекет құраушы халықтың санының өсіп немесе кемуінен байқауға болады» деген мағыналы сөзі түсінген жанға көп мән-жайдың айғағы. Сөз жоқ, мұның бәрі Елбасының бағдарламалық мақаласында айтылған «ұлттық сана», «ұлттық код», «ұлттық бірегейлік» ұғымдарының астарында үлкен стратегиялық мән жатырғанын айшықтайды. Бұл – таразының бірінші жағы. Ал, теңдей тартылған таразының екінші басын –  Батыстың технократтық пәрмені, технологиялық үстемдігі, озық ғылымының құдіреті теңселтіп тұрғанын көзі қарақты оқырман іштей сезіп отырған шығар. Десек те, жатжұрттық «кереметтерді» мойындадық екен деп, ұлттың тұма табиғаты мен ментальдық мөлдір болмысымызды мансұқ етпесіміз айдан анық.

Жаңабек Жақсығалиев,

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің доценті,

тарих ғылымдарының кандидаты,

сарапшылар комиссиясының мүшесі

Биылғы  жаз  айларында  «Қазақстанның  100  киелі  жері»  республикалық  тізіміне  енген  Бөкей ордасы  ауданының  Хан  ордасы ауылындағы  тарихи-музей  кешені мен  үш  мавзолейден  тұратын пантеонды  екі  мыңнан  астам  адам келіп  көрген.  Бұл  туралы  аймақтық  коммуникациялар  қызметінде  өткен  брифингте  айтылды.

Аудан әкімі Нұрлан Рахымжановтың  айтуынша, демалуға келушілерге 16 400 гектар жерді алып жатқан қарағайлы орманның, құмның емдік қасиеттерін пайдалануға жағдай жасалуы керек. Сонымен қатар спорттық және сервистік қызмет көрсету нысандарын, этноауыл салу да – ойдағы

шаруа. Тарихи-музей кешенінің басшылығымен бірге құны 2 млрд. 400 млн. теңгені құрайтын жоба-жоспар жасақталған. «Бұл жоба қаржының шешілуіне қарай жүзеге асады», – деді Нұрлан Сағынтайұлы.

Алдағы уақытта ауданға қарай жаңа жол салынса, тарихи әрі киелі орынға туристердің ағылары анық. Сондықтан сервистік қызмет көрсету нысандарын салу мәселесі де аудан басшылығының назарында. «Бұдан екі-үш жыл бұрын бірде-бір кафе жоқ-тұғын. Қазір екі кафе, шағын қонақүй жұмыс істейді. Тұрғындарды сервистік қызмет көрсету нысандарын, қонақүй, қоғамдық тамақтандыру орындарын ашуға тарту бағытында жұмыстанудамыз», – деді Н. Рақымжанов.

Сондай-ақ ауданда әуежай құрылысын салу жұмыстарына дайындық жүруде. Аудан әкімі тиісті жер телімі бөлінгенін айтты. «Әуежай тек Сайқында емес, сонымен қатар Хан ордасы ауылында да салынады. Бұл мәселемен облыстық жолаушылар көлігі және автомобильдер жолдары басқармасы айналысуда. Қазір жобалық-сметалық құжаттама жасалуда. Алдағы уақытта әуежай құрылысының  жобасы жүзеге асырылады, – деді Нұрлан Сағынтайұлы.

Бөкей ордасы ауданында биылғы жылғы ауа райының қиындықтарына қарамастан, мал азығын дайындау жұмыстары тиісті деңгейде жүріп жатыр. Бірақ қысқы мал азығының жетіспеушілік қаупі бар. Аудан әкімі Нұрлан Рахымжановтың сөзіне қарағанда, биыл аудандағы мал санына байланысты 134 мың тонна шөп дайындау жоспарланған. Қазіргі уақытта 32 мың тонна шабылған және мұның сыртында былтырғы жылдан қалған сегіз мың тонна мал азығының  қоры  бар.

– Аудан аумағына жаңбыр төрт-бес күн бұрын ғана  бастап жауды. Одан бұрын жауын-шашын болған жоқ. Шабындық жердің жартысына жуығы полигон аумағына кіреді. Онда оқу-жаттығулар жүріп жатыр. Солай болғанымен, полигон басшылығына жолығып, шаруашылықтарға мал азығын дайындап алуға мүмкіндік берудеміз. Аудандағы шөп қоры мол қожалықтармен, көршілес аудандармен шөп шабу жөнінде келісімдер жасалуда. Күзде біздің аудан-ауылдағылар жусан шабады. Жаңбырдан кейін ол тұщыланады. Соған үміт артудамыз. Жасыратыны жоқ, округтер бойынша жасаған есеп-қисабымыз бойынша қысқы мал азығының  жетіспеушілік  қаупі бар, – деді аудан әкімі.

Гүлбаршын  ӘЖІГЕРЕЕВА,

 «Орал  өңірі»