Кезінде Ақжайық өңірінде ілкімді істердің ізашары болып, ел назарында, халықтың ортасында жүрген, талай лауазымды қызметтерді абыроймен атқарған, соның арқасында бұқараның ілтипатына бөленген    осынау жанның есімін ел есінде қайта бір жаңғыртып қойғанның еш артықтығы болмас. Оған себеп те жоқ емес. Өйткені, тірісінде айтулы азамат болған оның туғанына жақында 110 жыл толады екен. Сонымен әңгіме арқауы – Медхат Батырұлы Дәулетжанов туралы.

Ең әуелі кезінде иық түйістіріп, қатар жүрген, сырлас, қатарлас болған тұстастары ол туралы не дейді? Соған құлақ түрсек. Көзінің тірісінде Ақжайықтың айдарлы азаматтарының бірі болған, талай лауазымды қызметтердің тізгінін ұстаған Бижан Тілешұлы Иманғалиев төмендегідей естелік қалдырыпты.

«1948 жылы Алматының мемлекеттік заң институтын бітіріп, Батыс Қазақстан облысына сот жұмысына жолдандым. Сол бойда Камен ауданының халықтық сотына жұмысқа тағайындалдым. Арада екі айдай мерзім өткенде аудандық партия комитеті мені уәкіл ретінде Шежін МТС-қа күзгі жер жырту жұмыстарының  барысын тексеруге жолдады. Директоры Медхат Батырұлымен кабинетінде алғаш рет сонда таныстым. Қасымда аудандық партия комитетінің бөлім меңгерушісі бар, сапарымыздың мақсатын айттық. Медхат Батырұлы қазақтың сөзімен айтқанда батыр тұлғалы, денесіне сай асықпай қозғалатын сабырлы жан екен. Сөзімізді байыппен тыңдап алды. Сүдігер көтерудің барысы жайлы егжей-тегжей әңгімеледі. Былайша айтқанда бізді маңызды науқанның қалай жүріп жатқандығымен, арасында қиыншылықтарды да жасырмай баяндады.

Тап біз келердің алдында облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Мұнайдар Салинмен телефон арқылы сөйлескенін, ол азаматқа да жұмыстың барысын егжей-тегжей баяндағанын бізден бүгіп қалмады. Ал, екінші рет аудандық соттың ғимаратында кездестік. Медхат Батырұлы мені МТС-қа шақырып, жұмысшы еңбеккерлермен, қызметкерлермен кездесуімді өтінді. Олардың алдында еңбек тәртібін сақтау, жұмыс уақытын тиімді пайдалану жайлы әңгіме өткізуімді және еңбек тәртібін бұзған бірен-саран азаматтардың ісін қарап беруімді сұрады. Мұндай өтінішпен аудандық сотқа кез келген басшы келе бермейді. Көбісі «Жабулы қазанды жабулы күйінде қалдыруға» тырысады. Ал, Медхат Батырұлы болса, еңбек тәртібін бұзушыларды ұжым алдында сот талқысына салып, басқаларға сабақ болсын деген принципті ұстанса керек. Мұның әсері  мықты болды. МТС-тағы еңбек тәртібіне біз кейін мүлдем қайта айналып соққан жоқпыз. Өйткені, ондай жағдай туындаған жоқ. Сол күні жұмыс аяғында Медхат Батырұлы мені кешкі асқа үйіне шақырды. Қазақтың қонақжайлығымен барлық ниетін салып қарсы алды. Жанұясымен жақын таныстым. Медхат Батырұлы мені жатырқамай, мен де оны жатсынбай біраз сырластық. Әңгіме барысында мен оның Ташкенттің жоғары оқу орнын бітіргенін білдім. Жан жары Қамаш та қонақжай, қабағы ашық жан екен. Дәулетжановтармен менің таныстығым осылай басталып, кейін жақсы қарым-қатынасқа ұласты. Қамаш екеуінің тәрбиелеп өсірген үш ұл, үш қызы да  халық алдында қалтқысыз қызмет атқарған қалаулы жандар болғаны мені қуантады», – депті Бижан ағамыз 2011 жылы 6 маусымда жазып  қалдырған  естелігінде.

Енді, Медхат Дәулетжановтың фәнилік ғұмыр жолына, атқарған қызметтеріне шолу жасап көрсек. Ол 1908 жылы сол кезде Жымпиты қисымына қараған Ақбақай жерінде (қазір Қаратөбе жерінде) дүние есігін ашыпты. Айтпақшы, Медхаттың әкесі Батыр қазақтың қадірменді ұлы әрі мақтанышы, Дума депутаты, заңгер Бақытжан Қаратаевпен бірге туған. Бәлки, тым жас болса да, Бақытжандай заңғар адамды көре қалғаны бар, оқыған адамның жерде қалмайтынын ерте түйсінгені шығар, құйттай күнінен оқимын деп талпыныпты. Бірақ Медхаттың жасы 11-ге толар-толмаста әкесі қайтыс болып, анасы екеуі қалады. Қазақ жетімін жылатпаған, жатқа жалтақтатпаған. Медхатты ағасы Мұхтар өзінің қамқорлығына алады. Әкесінің орнын жоқтатпауға барын салған Мұхтар жас баланың оқимын деген арманына қарсы болмайды. Қайта қолдап, мүмкіндігінше көмектесіп отырады. Сөйтіп, 15 жасында Ақбақайдан арман арқалап аттанған жас өрен 1923 жылы Орынборға сапарлап, жасөспірімдер мектебіне оқуға қабылданады. Мұнда екі жыл жақсы үлгеріммен оқып бітіріп, 1925 жылы сол Орынбордағы мал дәрігерлік-зоотехникалық техникумға оқуға түседі. Мұнда да сабаққа алғыр болған жасөспірім, қоғамдық жұмыстардың да бел  ортасында жүреді. Сол кезде бәлки, кейін бүкіл ғұмырына азық болатын көшбасшылық қасиет қалыптасқан шығар?! Әйтеуір, қалай болғанда да Орынборда оқыған жылдар жас жігіттің болашағына үлкен жол салып, көңіл көкжиегін кеңейткені даусыз. Сонау Ақбақайдан білімге шөлдеп келген жас жігіт техникумда да үздік  оқиды. Озат үлгеріммен оқуын 1929 жылы бітіреді. «Енді елге қайтып, жұмыс істеуім керек» деп жиналып жүргенде Қазкрайкомға шұғыл шақыртылады. Ондағылар да мұның құжаттарымен алдын ала танысып қойса керек, мәселені қабырғасынан қойып: – «Ташкентке оқуға барасың!» – дейді. Сөйтіп, жас жігіт 1930 жылы қаңтар айынан бастап, арнайы жолдамамен Ташкенттің ауыл шаруашылығы институтының агрономия факультетіне оқуға қабылданады. Мұндағы оқуында да студенттердің алды болып, барлық пәндерді тек «5»-ке оқыпты.

Агроном-жоспарлаушы мамандығы бойынша диплом алғаннан кейінгі алғашқы еңбек жолы Шымкент қаласындағы «Қазтрактор» орталығында басталады. Мұнда да жас маман өз міндеті мен жұмысына адал қарайтындығымен басшыларының бірден назарына ілігеді. Жаңа ортаға жатырқамай үйреніп кетеді. Алайда, Медхат Батырұлының бір бүйірінде туған жерге деген сағыныш ылғи бұғып жатыпты. Оның үстіне, жас күнінде оқимын деп, аш-жалаңаш шет жақта жүргенінде көрген қиыншылықтары да денсаулығына әсер етпей қалмапты. Шымкенттің ми қайнатар ыстығы денсаулығындағы кінәратты асқындырып жіберуі мүмкін екен. Сондықтан үйренісіп қалған ортамен қимай-қимай қоштасып, елге, Ақжайыққа маңдай түзейді. Мұндағылар оқу-тоқуы сайлы маманды қуана қарсы алып, сол бойда Ілбішін ауданының (қазіргі Ақжайық) Волошин МТС-қа агрономдық қызметке тағайындайды. Араға бір жыл салып, аудандық атқару комитетінің шешімімен аудандық жер бөлімінің бас агрономы етіп қояды. Одан әрі жас маман сол кездегі партия қайда жұмсаса, сол жерден табылып, барған жерінде ылғи да абыройлы болған. Өзіне тапсырылған міндеттер мен тапсырмаларды жеріне жеткізіп орындауы арқасында мақтау-марапаттан да кенде болмапты. Қызмет сатысымен тек жоғарылап отырған. 1938 жылы тамыз айынан бастап, облыстық атқару ко-митетінің қаулысымен облыстық жер бөлімі бастығының бірінші орынбасары лауазымына бекітіледі. Медхат Дәулетжанов бұл қызметін алты жыл абыроймен атқарыпты. Соның арқасы шығар, кейін облыстық партия комитеті өзінің бюросының арнайы қаулысымен оны облыстық жер бөлімінің бастығы етіп тағайындайды. Ол кезде жер бөлімі деп аталғанмен бұл өте үлкен, экономикалық маңызы зор, жауапкершілігі батпандай мекеме.

Өйткені, оған тек жер ғана емес, облыстың бүкіл ауыл шаруашылығы саласы түгел қарайды.  Міне, осы қызметте жүріп, ол «Қызыл Жұлдыз» орденімен марапатталады.  Бұл орден негізінен әскери награда болғандықтан, әскери ерлігі үшін беріледі.

Арнайы бронмен тылда қалдырылған Дәулетжановқа аталмыш әскери марапат сол тылдағы  жанқиярлық еңбегі үшін берілгені даусыз. Бұдан басқа да алған  медалдары мен Құрмет грамоталары  өз  алдына  бір  төбе.

Алға озыңқырап айтсақ, азаматтың әлі талай лауазымды қызметтерді атқарып, халық алдындағы абыройы аспандай беруі кәміл еді. Бірақ оған денсаулығы мүмкіндік бермейді. Соған байланысты 1947 жылы Медхат Батырұлы өз еркімен Сүттіген МТС-на саяси бөлім бастығының орынбасары қызметіне барады. Одан әрі яғни араға бір жыл салып, облыстық партия комитеті Дәулетжановты Шежін МТС-на директор етіп жолдайды. Соғыстан кейінгі жылдар болғандықтан, Шежін ауылы да облыстағы ең артта қалған ауылдардың бірі еді. Адамдары  кедейшілікте тұрмыс кешіп жатты. Ең алдымен ауылда мал мен егін шаруашылығын өркендету, материалдық-техникалық базаны нығайту, дәнді дақылдар алқаптарын ұлғайту, ауыл тұрғындарының тұрмыстық жағдайын жақсарту сынды кезек күттірмейтін міндеттер тұрды. Көптеген ер-азаматтар соғыстан оралмағандықтан, жұмыс қолы жетіспейтін. Міне, осы қиындықтардың бәрін жеңу Медхат Дәулетжановқа жүктелген еді. Өзі де нар тұлғалы азаматқа нардың жүгінен де ауыр жүк артылды. Айта кету керек, атпал азамат ол ауырлықты қайыспай көтерді. Ауылдың ажары біртіндеп кіре бастады. Алғаш рет ауылда электр жарығы жар-қырады. Мал басы өсті, егістік алқабы ұлғайды. Соған орай еңбеккерлердің тұрмыстары да түзелді. Дәулетжанов басқарған МТС – облыста таңдаулылардың көшін бастады. Содан бері жарты ғасырдан астам уақыт өтіп кетсе де, Дәулетжановты көре қалған, жұ-мыстас болған  көнекөздер Тасқала өңірінде (Шежінде) құдайға шүкір, әлі бар. «Азамат еді ғой, Медекең!» – деп әлі күнге әңгімелеп отырады.

Тіпті, алысқа бармай-ақ, оны білетіндерді осы Орал қаласынан да кездестіруге болады. Дәулетжановтың сол бір жұлдызды жылдары туралы қазір ортамызда жүрген қадірменді ақсақал, Ұлы  Отан соғысының ардагері, Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген құрылысшысы, Орал қаласының құрметті азаматы Сафин Хамза ағамыз былай деп еске алады: – Мен сонау 50-ші жылдарда облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының күрделі құрылыс бөлімін басқара жүріп, МТС директоры болып жүрген Медхат ағаймен талай кездестім. Ол кісінің адамдармен жұмыс істеу тәсілі бөлек еді. Өз алдына бір мектеп еді. Мен ол ағамнан көп нәрсе үйрендім. Мен ол кезде 30-ға да толмаған жас едім. Ал, МТС-қа басшылыққа ол жылдарда ең таңдаулы адамдарды, өздерін жақсы жағынан көрсеткен тәжірибелі ұйымдастырушыларды тағайындайтын. Медхат ағай да сол сүзгіден, сол таңдау-дан өтіп барған басшылардың бірі еді. Шежіннің МТС-ін 7 жыл басқарғанда Медхат ағамыз оны облыстың таңдаулы шаруашылықтарының біріне айналдырды. Социалистік жарыстың алдынан кө-рініп, облыста абыройға бөленді. Мен үшін Медхат Батырұлы талантты басшы, мәдениеті биік, ой-өрісі кең, беделді азамат ретінде есімнен кетпейді.

*  *  *

Иә, осынау жосын жан небәрі 53 жыл ғұмыр кешіпті. Әлі талай биіктерден көрінетін жұлдызды сәттері алда абзал азаматқа тағдыр ең болмаса зейнет жасына жетуді жазбапты. Көңілге медеті соңында халқы айта жүрер еңбегі қалды, ұрпақ көшін жалғастырар Тамара, Сәния, Серік, Баян, Болат және Аманкелді сынды алты перзенті қалды. Олар да өмірден өз орындарын тауып, әке салған ізбен еліне, халқына қалтқысыз қызмет етті. Бірқатары зейнеткер, бірқатары әлі сапта. Сәния атты жоғары білімді дәрігер қызы ұзақ жылдар бойы Шыңғырлаудың денсаулық саласында еңбек етті. Сапалы қызметі үшін облыс халқы оны 1972 жылы Қазақ КССР Жоғарғы кеңесіне депутат етіп сайлады. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» деген  осы ғой…

Ал,  Медхат ағамыздың ең кенжесі Аманкелді – әке жолын жалғастырып, жоғары лауазымды қызметтер атқарып жүрген Ақжайық-тың белгілі азаматтарының бірі. «Ат тұяғын тай басар» деген де осы ғой…

Есенжол ҚЫСТАУБАЕВ,

«Орал өңірі»

Жазушы Мира Шүйіншәлиева кезекті шығармалар жинағын «Ар азабы» деп атапты. Жазушының бұған дейін жарық көрген шығармаларының негізгі лейтмотиві – адамзаттық құндылықтар, мәңгілік мұраттар екені оқырманға белгілі. «Ар азабының» да негізгі персонаждары – өзіміздің қасымызда жүрген замандастар. Бұл тұрғыдан келгенде, ол шығармаларына негізінен бүгінгі күннің өзекті мәселелерін арқау ететіні байқалады.

Мұнда автор прозалық шығармаларында көтеріп жүрген экономикалық, әлеуметтік мәселелерін сахнаға алып келіп, негізгі қаһармандарын іс-әрекет, тартыс үстінде көрсетуге ден қойған. «Ар азабы» пьесасында барын бағалай білмей, ойнақтап жүріп от басқан кейіпкерге тап боламыз. Мұндағы оқиғалар, яғни тартыс желісі репликалар (кейіпкер сөзі) арқылы дамып отырады. Автор кейіпкерлерінің бейнесін өз сөздерімен, іс-әрекеттерімен, монолог, диалогтармен толықтырған. Адамды алдауға болғанмен, Алланы алдауға болмайтынын оқырман кейіпкерлер өмірі арқылы түйсінеді. Әкесінің есепсіз ақшасын шетелде жүріп армансыз шашқан Бота мен оның шешесі Майжанның найза бойламайтын зымияндығының өтеуі де оңай емес. Оны Ботаның бұйра шашты нәсілі бөлек домаланған мүгедек баласы мен Майжанның сал аурына шалдығуы растайды. «Күйелі ағашқа жақындасаң, күйесі жұғады» дегендей, мұндай залымдардың кесірі күнәсіз бейбақтарды зар илетіп жататыны – өмір шындығы. Саналы өмірін бала тәрбиелеумен өткізген мұғалім Науат пен оның баласы Ғаділбектің зымияндардың шырмауына түсіп, тыныш өмірлерінің астан-кестеңі шығуы оқырманды бейжай қалдырмайды. Өмірді теп-тегіс даңғыл жолдардан тұрады деп санайтын Ғаділбектің бала кезінен сүйген сұлуына деген сүйіспеншілігі оны махаббат өртіне орап, өмірден баз кешуге алып барады. Кітаптан оқып жүрген ғашықтардың бүгінгі таңда да арамызда жүргенін Ғаділбектің жазылмас дертке ұшырауынан көрсек, оқиғаға қатысушы кейіпкерлердің пиғылдары мен арман-мақсаттары «адам аласы ішінде» екенін есімізге салады. Пьесаның оқиғасы мен кейіпкерлері өмірден алынған шынайылығымен баурайды. Негізгі оқиғалар мен кейіпкерлер арасындағы тартыс авторлық ремарка арқылы толығып отырады. «Ар азабының» кесірінен бірі құдай қосқан қосағының, бірі туған анасының айықпас дертке шалдыққанын, «Ар азабының» кесірінен жанұя мүшелерін шетінен қырсық шала бастағанын екеуінің де кештеу ұғары анық, әрине!», – деген  эпилог кейіпкерлерімізден хабар берер көркемдік  деталь.

«Ақынның тағдыры» мұңлы драмасының негізгі оқиға желісі бас кейіпкер – ақын Еркінғали Дарабасовтың төңірегінде жүріп жатады. Бүгінгі қоғам өмірінен алынған оқиға оқырманын философиялық ойларға жетелейді. Қолда барын бағалай алмай, сезім жетегінде жүріп адасқан ақын өмірімен «кие», «алғыс», «қарғыс» ұғымына назар аударады. Атадан балаға мирас болып қалатын қара шаңырақтың киесі ұруы, ананың теріс батасының қалыс кетпеуі атағынан ат үркетін ақын өмірінің ойраны шығуымен суреттелген. «Адам аласы ішінде» екені Ақбикенің іс-әрекеті, өмірлік ұстанымынан байқалса,  «Қыз кезінде бәрі жақсы, жаман қатын қайдан шығатынын» оның өмір жолы растайды. Дегенмен, көпке топырақ шашуға болмайды. Тағдыр тауқыметіне ұшыраған ақынын, азаматын сыйлаған Зұлқия кемпірдің адамгершілігі жуастан жуан шығып, балта ала жүгіретін Патиқа мен жанұя жылуын бағаламай, көбелекше ұшып-қонған Ақбикеге қарама-қарсы суреттелген. Автор бір-біріне кереғар жандардың іс-әрекеттері арқылы кейіпкерлердің болмыс-бітіміне назар аударған. Оқиғаға қатысушы әйел-аналардың бәрі бірдей еместігі  олардың осындай күнделікті тұрмыс-тіршілігінен байқалады.

Ар алдында үлкен сынға түскен кейіпкердің бірі – ақынның туысқан інісі Шайқы. «Жаңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ жоқ» деп түсінген ол – қиын-қыстау кезеңдерде ағасының қасынан табыла білген жан. Жасы ұлғайған ағасының шемен болып қатқан шерін тарқату үшін жиі келіп тұратын ол – екі аяқты пенделердің арасындағы  адамгершіліктің жақсы үлгісін бойына жинақтаған азамат.

Шығармалардағы автор-нарратор-кейіпкер мәселесіне көңіл аударатын болсақ, фактілер мен оқиғаларды баяндаудың бірізділігі сақталғанын аңғару оңай. «Сіңлімнің сүйгені» хикаятындағы оқиғалар желісіне қарап отырсаңыз, әңгімелеуші мен баяндаушы формасымен көрінеді. Ләйлә мен оның сүйгені Айқын арасындағы ұзаққа созылған махаббат машақаты негізгі кейіпкерлердің барлығын да үлкен сыннан өткереді. Шығармада мотивацияның кешіру әдісі орын алған. Ол әдіс кейіпкерлердің бір-біріне түсініспеушілікпен, кешіріммен қарауынан көрінеді. Соның нәтижесінде ушығып тұрған істің оң шешім тапқанын: «Иә, адам баласының асқақ армандары, шын ниетімен тілеген тілектері Жаратқан иемізге жетеді екен. Бұған дәлелім көп. Сіңілім ақыры  шын бақытқа кенелді қазір. «Ақ түйенің қарны» аман-есен бір  кеште жарылды! Содан бері… Сіңлімнің төбесіне бақыттың бұлбұл құсы ұя салып, күн сайын, сағат сайын, минут сайын сайрап тұр!», – деген кейіпкер сөзі растайды. Авторлық ұстаным: «Қаншама жылғы жалғыздық, азап пен мазақ, айтыс пен тартыс! Алланың әр сәт сайын берген сынағына шыдап, қатыгез тағдырымен айқасқандай күресіп, төзімділік пен сабырлылық арқылы жеңіске жеткен менің сіңілім, Ләйләм менің осындай!» дегенге саяды.

Ар алдындағы үлкен жауапкершілікті арқалаған Алуа, азаматын ардақтаған Наргиз, махаббатын аялаған Ләйлә – «Еркектер ерке халық. Олардың еркелігін кім көтерсін? Солардың өмірге деген немқұрайлығынан балаларымыз тірі жетім, өзіміз тірі жесір болдық», – деп налитын қыз-қырқындарға қарама-қарсы параллель суреттелген кейіпкерлер. Қыз-келіншектер бойындағы физиологиялық, психологиялық  ерекшеліктер мотивацияның  ішкі және сыртқы түрлерімен айшықталған.

Ал, мета мәтінділік автордың ««Ерке күшік» әңгімесіндегі «Ақұштап Бақтыгерееваға» деген эпиграфы мен осы әңгіменің 2016 жылы «Рахымжан Отарбаевтың мәдениет қоры» ұйымдастырған байқауға қатысқан 197 автордың ішінен жүлделі орынға ие болған 13 шығарманың қатарына іліккені жөніндегі алғысөзінен байқалады. Бұл әңгімеде әңгімеші-баяндаушы – оқиғаның тікелей қатысушысы, яғни оқиғаның бір кейіпкері  болып  кеткен.

Жоғарыдағы мысалдардан көргеніміздей, жазушының «Ар азабы» жинағына енген шығарма кейіпкерлерінің көпшілігі – ар алдында шерменде күй кешкендер. Бейкүнә жандардың өмірін ойрандап, мүгедек болған Майжан («Ар азабы»), Ақбикенің арбауына түсіп, отбасынан айырылып, мүсәпірдің күйін кешкен Еркінғали («Ақынның тағдыры»), тәнін саудалаған бикештер («Сіңлімнің сүйгені»), ішімдікке салынған қаңғыбас: Шойнақ, Пәтөк, Башарлар («Кезбеліктен құтылған күн») – «ар сотының» алдында «ар азабын» тартқан кейіпкерлер. Жазушы шығармаларында психологизммен бірге лиризмнің басым екенін ерекше атауға болады. Кейіпкерлердің жан дүниесіндегі қуаныш пен қайғы, шаттық пен өкініш, бақыт пен қасірет сынды кереғар ұғымдарға тереңірек үңілген автор олардың бойындағы сыршыл сезімдерді аша білген. Сондықтан да бұл туындыларда психолирикалық сипат басым.

Гүлжаһан ОРДА,

М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бас ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының  докторы, профессор

Қасиетті Құран Кәрімнің Рахман сүресінің 26-27 аяттарынан басталады.

1. Күллү мән аләйhәә фәән уә иәбіқоо уәжіhү.

2. Раббикә зүлжәләәли уәл икраам. Дешті

3. қыпшақ ханы хан Әбулхаир ұғлы

4. Нұралы ханның нибересі хан

5. Жиhангир Бөкей ханның нұрдиде.

6. фрзендесі дар фанаден дар бақоие

7. рихләт илады. Қаалууу иннәә лилләәhи уә иннәә

8. иләйhи раажиғууун. 42 йәшнде

8.1260–шы мухаммадиеде, 1845–ші масихиаде

9. нәжм сүмбіленің 11–інші иумнде рухына фатиха.

Мағынасы:

1.«Күллі жаратылыс уақытша, қалатын Алла Тағала ғана. Раббымыз ұлы әрі жомарт. (уәжһу – тура мағынада бет, жүз болып аударылғанымен, Алла Тағалаға ағза таңуға болмайтындықтан, зәһири (сыртқы) емес мәжәзи (астарлы) мағынамен «Алланың өзі ғана қалады» деп аударылады).

2. Дешті қыпшақ ханы Әбілхайыр ханның ұлы
3. Нұралы ханның немересі
4. Бөкейханның перзенті Жәңгір хан
5. уақытша өмірден мәңгі өмірге көшеді. 6. Құраннан бақара сүресінің 156-аяты. «Мұсылмандар айтады, Біз Алла үшін жаратылдық және Аллаға кері қайтарыламыз»
6. «42 жасында Мұхаммед күнтізбесімен
7. 1260 жылы Иса масих күнтізбесімен 1845 жылы»
8. сүмбіле айының 11-нші күнінде. Рухына «Фатиха» (оқылсын)

Ең астында төре руының таңбасы ретінде арқардың мүйізін салған.

Хан құлпытасының екі қырына: Минан-нирани хафрил-мәут кә-с кулли нәәс шәрибәһу, әл қабр бәәб кулли нәәс дахаләһу. Кәфә бил-мәут уағизан әл-хукму лилләһ. Аллаһуммәғфир ләһу уәрхамһу уә кәффир ғанһу сәйиәтиһи уәмһу хатийәтиһи уәжғал қабраһу раудатән мин риадил жәннәт.

Мағынасы: От – өлген адамға қазған шұңқырдан-ақ шығады. Өлім – кесе, күллі адам одан ішеді, қабір – есік, күллі адам одан кіреді. Бәрі де Алланың үкіміне мұқтаж. Аллаһым оны жарылқа, оны рахметіңе бөле, күнәларын кешір, қателіктерін кеш, қабірін жұмақтың бақшасынан қыла гөр.

Ханның құлпытасының артқы беті:

Иікірме ил суруп ханлық жаһанда,

Өтіпті өмірі оның бұл хәмәндә,

Калан әуледлеріне хақ тағала:

Бұ дүниеде һеш бір адам қалмаз ерміш,

Гаран хан, гаран сұлтан, дәруиш.

Жәңгір хан (1801-1845) – Бөкей ордасының соңғы ханы, Әбілхайыр ханның шөбересі, Нұралы ханның немересі, Бөкей ханның ұлы.

Отандық тарихнамада жоңғармен арпалыс кезеңі туралы жазғанда Орбұлақ пен Аңырақай шайқасы туралы жиі айтылатыны белгілі. Солай болуы да заңды. Дегенмен соңғы кезде табылған деректерді ақтарып, оларды халық зердесінің теңдессіз қазына-қоры – тарихи эпостарымызбен парықтап салыс­тырғанда, жоңғармен болған шешуші соғыстың соңғы нүктесін қойған тағы бір алапат шайқастың орны анықталып отыр. Қалжыраған алаш қайта сілкініп, қайрат-күшін жиып, басы бір тудың астына түгел табысып, еңселі ел болуына баспалдақ болған сондай ірі оқиғаның бірі – Сарыбел шайқасы.

  Рас, Сарыбел десе қазіргі бізге Иманжүсіп ақынның: «Абылай аспас Арқаның сары белі, Қуандық пен Сүйіндік жайлайды елі», деген әні естілгендей болады. Мәшһүр Жүсіп бабамыз жазып кеткен Абылай туралы «Абылай аспас Сарыбел» деген аңыз әңгіме тіл ұшына тағы орала кетеді. Халық қаптаған қалың жаудан азат етіп, жұртын барақатты өмірге қауыш­тырған дана ханы Абылайды ұлы-лық пен кемелдіктің эталоны етеді, ол туралы аңыздың ақ самалымен көмкерген жырлар, небір кестелі сөз орамдарын қалдырды. «Абылай аспас асу» – бұл да биіктік пен өрліктің өнегелі өлшемі, Алаш ұрпағы үшін таймас серт пен мәрттіктің  асқақ  межесі. Шыңғыстың отбасында дүниеге келіп, Шығыстың жарық жұлдызына айналған Шоқан Уәлиханов арқылы жеткен «Абылай» туралы жырда: «Абылайдай тақсыр хан Айыл-тұрман тағынды. Арғымағын оздырды, Баяу жатқан қырғызды Сарыбелде тоздырды», деген жолдар бар. Осы тарихи жырдағы «Сарыбел» жер атауына Ш. Уәлихановтың бес томдық шығармалар жинағын құрастырушылар мынадай түсіндірме беріпті: «Сарыбель – горный проход в Киргизском Алатау, против Қарабалты и Сокулука. По историческим преданиям Аблай с войском хотел пройти через этот перевал на тучные джайляу Сусамыр, но киргизы преградили ему путь». Демек жоғарыдағы деректен аңғарға­нымыздай, қырғыздардың қонысына жақын жерде орна-ласқан бұл Сарыбел – «Он үш бағаналы Цяньлун қартасында» көрсетілгендей, Күрті өзенінің бас-талған тұсы, Кекілік тауы мен Суық­төбенің Қастек асуымен ұштасатын ай­мақ­тың жалпы атауы. Жер жаннаты Жеті­судың төріндегі осы аймақта жоң­ғар-қалмақтарға  қарсы  үлкен  жорық  басталған. Біз осы қастерлі мекенде жоңғарды жер жастандырған қазақтың біріккен әскери қолының жорығы туралы сөз етпекпіз. Бұл заман  туралы  әйгілі  Бұқар  жырау: «Кіші қара қалмақ бүлерде, Бұлт бұрқан болысты… Буыршындай тіздесті, Жамандықты іздесті», деген ғой. Сарыбел шайқасы уақыт тұрғысы­нан дәп осы тұсқа, жоңғар мемлекеті алауыздыққа ұшырап бытырап, Цин им­пе­рия­сының жер қайысқан жазалаушы ләшкері тап берген талмау тұсқа орайлас келеді. Халық жырында: «Лабачы деген бір елді, Анты менен улатқан. Еренші мен Серенді, Тозғындатып шулатқан», деп мадақ­тай­ды дана Абылайды. Халықтың Лабачы деп отыр-ғаны Әмірсанаға басында одақтас, соңынан тақ таласы кезінде қас дұшпаны болған бауыры, Жоңғарияның ірі көсемі Давачи, ал Еренші мен Серендер белгілі қолбасылар, тарихта болған сардарлар. Қалдан Серен қайтыс болған соң Жоң­ғария мемлекеті билікқұмар нояндар­дың тақ таласының құрбанына ұшырап, ауыр бұлғаққа тап болады. Әсіресе, 1753-1754 жылдардағы Жоңғар елінде жаңа талас-тартыс қыза түседі. Қалдан Сереннің көзі жұмылған соң Бұқар жырау айтқандай, «Ханын қалмақ жаулаған, Сүйткен қалмақ оңбаған» зобалаң дәуір басталады. Қалдан Сереннің тұтқынында болып, ақ үйлі аманат салтымен қоңтайжының қызына неке қидырып, сый-сияпатпен ішке сертті түйдіріп 1743 жылы босаған Абылай заманның тарпы, дүниенің дүрбелең дүбірін қапысыз түсінетін, түйсінетін білікке ие болады. ХVІІІ ғасыр бедерінде Орта Азияда Қалдан Сереннің ай­бар-атағын еске салсақ, қаһарлы қон­тай­жымен мәміле жасап, тағылым түйген Абылайдың да абыройы асқақтай түседі. Абылай ендігі жерде Жоңға-риядағы әскери-саяси істерге белсенді араласып отырады. Көк-жал Барақ, қыпшақ Қошқарбай, Қожаберген, Жарылғап батырларды барлауға, ұдайы алғы шепке жұмсап, өзімен одақтас, серіктес болған ірі жоңғар әміршілеріне жақтасып отырады. Мәселен, 1753 жылы Давачи хан сай­ланғанда өзіне мықты қарсылас бол­ған дөрбет нояны Немеке-Жиргалды  Абы­лай­дың көмегімен талқандай-ды да, оның ұлысынан 3000 адамды қазақ ханына олжаға береді, өзі малын бөліске салады. Сол 1753 жылдың қараша айында, әуелінде одақтас болған Давачи мен Әмірсана жауласып, Давачи әскер бас­тап Әмірсанаға қарсы жорыққа шығады. Сонда Абылай қазақ әскерін бастап өзіне күйеу болған Әмірсанаға көмек көрсетеді. Абылай-Әмірсана одағынан 3 мәрте жеңілген Давачи ақыры Тарбағатай төңірегінен Бұратала (қазіргі ҚХР, ШҰАР, Бұратала) жеріне шегінуге мәж­бүр болады. Осы кезде Омбыдағы Ресей үкіметіне жеткен мәліметтерге қара­ғанда, аталмыш оқиғамен байланыс­ты көптеген жоңғар тұтқындары мен босқындары қазақ жеріне енген. Ал қытай тіліндегі Цин патшалық орда естелігінде сақталған бір деректе, 1754 жылы Абылай Әмірсанаға көмек беру үшін 50 000 әскер бастап жорыққа шығып, Жайырдан Ілеге дейінгі жоңғар қоныстарын шап­қан. Онда тұрғын отбасы қалмаған» де­лін­­ген. XVIII ғасырда құрастырылған «Патша бекіткен жоңғарларды тыныш­тан­дыру жоспарлары» атты қытай мұ­ра­ғат құжаттар жинағының бірін­ші кітабында 1753-1754 жылдары қазақтар­дың Бұратала мен Іле төңірегінде әске­ри жорықтар жүргізгендігі туралы бір­неше мәрте мәлімет кездеседі. Мыса­лы, атал­мыш дереккөздің тағы бір пара­­ғын­да қазақ Абылай мен қалмақ Батма-Церен, Еренцин 10 000 қазақ-қал­мақ әс­керін бастап Давачиге шабуыл жа­сап, Бұратала сынды жерлердегі қарсы­лас­тарын түгелдей тонаған. Сонда Абылай Талқы тауының шығысы арқылы әлгі тоналған адамдарды кері алып кеткен деп нақты мәлімет қалдырған. Міне, халық жырындағы «Еренші мен Серенді, Тоз­ғын­датып шулатқан» деген жолдар осы оқиғаға куә болған жыраулардың аузынан шыққан болса керек. Әуелі Абылай ханды паналап, содан кейін Ресейге қашып бар-ған Әмірсана көз жұмғаннан кейін жоңғар қалмақ­тары 1755 жылы Құлжадағы Цин патша­лық армиясына шабуыл жасап, генерал Бандиді әскерімен бірге түгел қырып кетеді. Осы оқиғадан рухтанған олар Батыр-Обашы, Букучаған, Церен, Цебек (Себек), Қасақшира, Ужет, Әңгідей, Чохор, Бардамут сынды басшыларының ұйыт­қы болуымен қайта ес жия бастай­ды. Осылайша 1757 жылдың соңына таман Қасақшира мен Ужеттің басшылығымен Сарыбел жеріне жиналып, Жоңғар хандығын қалпына келтірмек болады. Сөйтіп 1757 жылдың жазында Церен мың әскерді бастап барып Ақтау-Ортау жерінде мал бағып жүрген Ұлы жүздің Манасбай және Қайнатөбет деген екі ауылын шабады. Сонда әлгі екі ауылға жақын қоныстанған Орта жүздің Наймантай, Жаназар батырлары 500 әскермен жоңғардың артынан қуып барып, біраз малды кері қайтарып алады. Осыдан кейін үш жүздің біріккен қолы Сарыбелде шоғырланып жатқан жоңғарға жорық жасауға бел буады. Ақтау-Ортау оқиғасынан кейін Церен әуелі өз елін бастап, Лепсі өзенінің Балқаш көліне құйылатын Чеченқара деп аталатын жеріне қашып барып, содан әрі Сарыбелге кеткен. Дереккөздерге қарағанда, осы кезде Сарыбелге жиналған қалмақтардың саны он мыңнан асқан. Осы жағдаймен байланысты болса керек, қазақтың үш жүзі бас біріктіріп, күш жинап, жоңғарға қарсы  аттанған. Сарыбелге Балқаштың солтүстігінен аттанатын жасақтар Балқаш көлінің мұз қатқан бетінен жүріп өтіп, одан әрі Сарыбел жеріне баруды көздеген. Әбіл­пейіз сұлтан бастаған қазақ жасақ­тары Көксу, Қаратал жерлерін басып өтіп, Ілеге жетуді мақсат етіп, 1757 жылы қараша айының соңында аттанған. Бұл бағыттағы топты Орта жүзден Сарытүгіл батыр, Үмбетей батыр және Кіші жүз Тұңғышы батыр бастап, олар Қабанбай батыр бастаған топпен Керібұлақ жерінде бас қосқан. Ал батыстан шығысқа қарай Шу өзенін бойлап, Сарыбел жеріне баруды көздеген қазақ қолын Кіші жүзден Ерәлі сұлтан бастаған. Олардың бәрі Сарыбелді бетке алып жолға шыққан. Алғашқы соғыс Түкжан батыр мен Чохор, Бардамут есімді қалмақ қолбас­шылары арасында 1758 жылы қаңтар айының ортасында басталған. Түкжан бастаған екі мыңдық қазақ жасағы жеңіс­ке жетіп, жоңғардың 500 түтінін тұт­қынға алған. Түкжан батыр Сарыбелде соғыс бастар алдында Орта жүздегі өзге сардарлар да соғысқа жан-жақты дайындық жасай бастайды. Қабанбай батыр әуелі Таубасар батырды жіберу арқылы Дәулетбай, Қожаберген, Көкжал Барақ сынды батырларға: «Церен біздің елдің шет жағасында тұратын Кіші жүздің адамдарын тонап кетті. Кіші жүз Нұралы хан әскер бастап аттанған, сол себептен, біздің Орта жүз де әскерімізді аттандырамыз» деп жан-жаққа хабаршы жіберген, сөйтіп Кіші жүз Тұңғышы батырмен «әскерлеріміздің басын Чеченқарада қосып әрі жорыққа бірге аттанайық» деп уағдаласқан. Қабанбай батыр өзі 1757 жылы 15 желтоқсан күні жолға шық­қан. Дерек­терге қарағанда, Орта жүз қазақ­тары­ның жасақтары Балқаш көлі­нің мұз бетінен тікелей жүріп өтпек бол­ған. Балқаш көлінің мұз беті арқылы Сары­бел төңірегіндегі қалмақтарға шабуыл жасау – қазақтардың жиі қолданатын әскери тактикасы болса керек. Өйткені, мұн­дай жағдай 1758 жылдағы Сарыбел шай­­қасынан жарты ғасыр бұрынғы қазақ-қал­мақ соғыстарында  да  болған  екен. Сарыбел шайқасы үшін Абылай хан тәмам қазақ еліне жарлық айтып, қылқұйрық боп аттануға ұран тастайды. Аруақты батырлар мен даңқты қол­басшылар майданның тактикасын жүйелеп, айла-тәсілмен жауды шырғалап, қоршауға түсіру, барлау жасау, жаудың ізіне өкшелей түскен манж-цин әскери­лері­мен дипломатиялық байланыстар жасау бағытына күш салған секілді. Бұл оқи­ғаның сұлбасы «Қабанбай батыр» эпо­­сы­ның Қ. Әділбеков нұсқасында көрініс табады: «Ел үшін күйзеліпті ер Қабан-бай, «Қалмақтан қалам ба, – деп, – бір кек алмай». Батырдың бұл хабарын естіген соң, Келіпті Тоғас, Қосай, ер Дәулетбай». Әрі қарай халқына қалқан болған қаһарман ерлердің есімдері былайша жырланады: «Мұрыннан келді шауып ер Боранбай. «Ерінбей ел намысын іздесем» деп, Шанышқылыдан келіпті Берді-қожа. Халықтың қанын жоқтап, қа-мын жейтін, Келіпті қаз дауысты ер Қазы-бек. Келіпті көкжарлыдан Көкжал Барақ. «Тамам батыр бас қосты» дегеннен соң, Келіпті атышулы тентек Матай. «Қаны сұйық қалмақты жайратам» деп, Үйсіннен іздеп кепті Сарышуаш… Хабарын батырлардан естіген соң, Төреден іздеп кепті хан Абылай»… Жоңғарлардың шерігі шегірткедей қаптап келгенде алдынан шеп құрып тойтарыс берген Әбілқайыр хан маңдайына жазыл­ған сызығы түгесіліп, ақырғы шай­қас­қа қатыса алмай өмірі үзіліпті, сон­дық­тан баһадүр қолбасшының екі көкжал ұлы Нұралы мен Ералы сұлтандар әйгілі ұрыс­қа қатысыпты. Олар сонау Оралдан Жеті­суға шеру тартып он мың қолмен қазақ қосынының алапасын арттырыпты. Осы­лай­ша дүйім алты Алаштың басы қосыл­ған ақырғы айқаста ата жау­дың ордасы талқандалып, шаңырағы шай­­қалып, Алаш­тың байрағы мәңгіге ас­пан­дапты. Аруақты бабалардың нар на­мысы ұрпағын жебепті. Деректерге қарағанда жігерлі жас сұлтан, Әбілмәмбет ханның ұлы Әбіл­пейіз алдыңғы шепте атой салып, жау­ды жасытып майырыпты. Кейіннен Ала­таудан Алтайға дейінгі кең байтақ ата­жұртын ойрат қалдықтарынан түбе­гейлі азат етіп қоймай шайқалған шаруа-тұр­мысын оңалдыруға ерекше үлес қос­қан бұл Әбілпейіз сұлтан бір жағынан Нұра­лы сұлтанның қызын  алған  күйеу  баласы  еді. Нұралы мен Әбілпейіз сұлтандардың тізе қосып Сарыбелге жиналған жоңғар қосындарына соққы жасағаны белгілі қытайтанушы-ғалым Бахыт Еженханұлы аударған манж-цин деректерінде былайша таңбаланыпты «қазақтың Дәулетбай (Қабанбайдың інісі) батыры маған: «Біздің естуімізше, Батур-Обашы қызылша ауруынан қайтыс болған. Ал Қасақшира басқаратын ел түгелдей босқын болып кеткен. Тек Церен ғана Сарыбелге қашып кеткен. Кіші жүздің Нұралы ханы мен оның інісі әскер бастап екі бағытпен олардың ізіне түсіп кетті» деп айтты» десе, келесі деректе Әбілпейіз сұлтан манж-цин өкілдеріне былай депті: «Церенге қазір 10 000-нан астам түтін қарасты… оларды түбегейлі құрт­пасақ, біздің елге тыныштық болмайды. Оларды түп-тұқиянымен жоя алмасақ, тірі қалғанын Яркент, Қашқар және бұрыттардың (қырғыз) жерлеріне дейін қуып апарғанда ғана іс тәмамдалады. Біз бірлесе отырып былай деп шештік: Кіші жүз Ералы сұлтан 10 000-нан астам әскер бастап Шу жеріне барып, Орта жүздің Сары­тоған батыры Ақтау-Ортаудан Кері­бұлақ жеріне барып Қабанбаймен бас қосып, әрі қарай Церенді қуалап, көк­темде қар еріген кезде кері оралатын болды». 1758 жылы 4-5 ақпанда Ералы баста­ған Кіші жүз әскері Сарыбелге жетіп, сон­дағы жоңғар-қалмақ қосынына шабуыл жасап, Чохор, Әңгідей және Бардамұттың әскерлерін жояды. Содан Ералы сұлтан бастаған қазақ қолы 1758 жылдың ақпан-наурыз-сәуір айларына дейін Қастек асуында, Сарыбелде болған. Осы орайда ержүрек Ералы сұлтанның әлі күнге дейін тарихымыздағы лайықты орнын ала алмай келе жатқанын айтқан жөн. Жоңғар-қалмақтар осыдан кейін Сары­белден қаша бастаған. Церен шығыс­тағы Талқы асуы арқылы Бұратала жеріне, одан Сәуір, Жайсан көлінің маңына, одан әрі Қалба тау асуы арқылы Ресейге кетуді көздеген. Әңгідей де Бұратала жеріне жеткен. Ал Қасақшира мен Букучаған Іленің жоғарғы ағысына  барып  бой  тасалауды  ұйғарған. Кескілескен шайқастар 1758 жылдың жаз айларынан кейін де жалғасқан. Сол оқиғалар арқылы қазақ жұрты жоң­ғар-қалмақ қалдықтарын Жетісу мен Тар­бағатай жерлерінен біржола тазал­аған. Осылайша Сарыбел шайқасы Жеті­су жерін жоңғардан азат еткен ұлы  жеңіс  болды! Биыл 260 жыл толып отырған Сарыбел шайқасында төрт төңіректен түгел жиналып, бір тудың астына бас біріктіріп, ынтымақпен тізе қосып жаудың ақырғы мығым бекінісіне ауыр соққы берген Алаштың айбыны асқақтап, киіз туыр­лықты қазақтың береке-бірлігі құрыш болаттай шыңдалып, тұтастығы нығая түсті. Сондықтан ақбас Алатаудың баурайында аруақты Наурызбай, Сұран­шы, Саурық сынды сұрапыл батырлар мен Сүйінбай, Жамбыл сынды сұңғыла ақындарды дүние-ге әкелген, Сарыбел шайқасы арқылы Алаштың ынтымағын тербеткен осы қасиетті жерге қазақ-тың бірлігін арқау еткен еңселі ескерткіш бой көтерсе, абзал болар еді! Алты Алаштың осы ұйыған ынты­мағын 1762-1763 жылдары Нұралы ханның Цин патшалығына жолдаған хатындағы «Біз Кіші жүздің Нұралы ханы, Ералы сұлтаны, Досәлі сұлтаны, Айшуақ сұлтаны және Қарағай сұлтаны боламыз. …Біздің қазақтар үш ханға тиесілі болып бөлінгенімізбен, соғыссақ бәрiміз бірігіп соғысып, бейбiт өмiр сүрсек, бәрiміз бiрге сүреміз» деген жолдардан да айқын  байқауға  болады. Ұлы далада берекелі бейбіт өмірге араға ғасырлар салып, аңсап жеткен алты Алаш ырысты мекенін қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған Жерұйыққа айналдырды. Осы абат күнге жету жолында жанын қиған, табаны үзеңгіден таймаған, найзасы қолынан аумаған тұғырлы тұлғала-рымызға түмен мәрте тағзым етеміз!

Дархан   ҚЫДЫРӘЛІ

Жақында  Оралдағы №46  орта  мектепте  «My robot» атты  облыстық  байқау  өтті. Оқушыларды  ғылыми  ізденіске  дағдыландыруды,  робот техникасы  бойынша  дарынды балалардың  шығармашылық ортасын  қалыптастыруды мақсат  еткен  байқауға облыс бойынша  63  команда,  119 оқушы  қатысты.

–  «My robot» атты  облыстық  байқау екінші рет өткізіліп тұр. Облыстың 259 мектебі робот  техникасымен қамтылған. Оқушылар­дың оған деген қызығушылығы  жоғары. Осы сайысқа балалар өте жақсы дайындалып келген. Үйір­меде мұғалімдер роботтың бағ­дарламасын құруды үйретеді. Бай­қау кезінде біз оқушылардың робот техникасын қаншалықты мең­гергендігін байқаймыз, – дейді облыстық білім басқармасының бө­лім басшысы Саягүл Әліпбаева. «Сызық  бойымен  жүруді жал­ғас­­тырушылар», «Кегельринг бас­тау­шылар», «Кегельринг – квадро жалғастырушылар», «Сумо жалғас­­тырушылар», «Шығармашы­лық байқау» санаттары  бойын­ша  өт­кен  сайыс нәтижесінде 1-орын №42 «Ақ ниет» гимназиясының «Vertex» командасының  мүшесі Әлихан  Таласбаевқа  бұйырды.   Балауса  САПАРБАЙ, Х. Есенжанов атындағы орта мектептің 9-сынып оқушысы (Теректі  ауданы):   – Мен робот құрастырғанды өте жақсы көремін. Осы жұмыспен айналысып жүргеніме екі жылдай болды. Байқауға жұмыртқаның сыр­ты­на сурет салатын роботты дайындап, алып келдім.  Бұл өте әдемі жұмыс. Сырты әсемделген жұмыртқаны Пасха мерекесінде  ғана емес, туған күндерде, мерекелік кештерде де қолдануға болады деп ойлаймын. Байқауға қатысар алдында жетекшіміз Жадыра Берікқызымен бір­ге бар­лық идеямызды ортаға  салып  ақылдастық. Сол кезде сирек кездесетін,  әдемі шыққан осы жұмыртқаның сыртын безендіретін  ро­ботты  таңда­дық.  Өзіме  өз  жұмысым  қатты  ұнайды.   Балсұлу  ЖӘҢГІРОВА, Асан  орта  мектеп-балабақша  кешені  физика-информатика  пәнінің   мұғалімі (Зеленов  ауданы):   – Біздің идеямыз – роботтың функцияларын пайдаланып, балалар­дың шығармашылық қарым-қабілетін дамыту. Байқауға оқушыларым киіз үй піші­ніндегі автоматтандырылған қонақүй және смарт бесік жа­сап алып келді.  Қонақүй күн батареясымен қуат алады. Адамның өмірін жеңілдету үшін жасалған дүниелер заман талабына сай жасалды. Заманауи баламалы қуат  көзін қолдану мүмкіндігін балаларға ба­рын­ша түсіндіріп жүрміз. Робот техникасымен екі жылдан бері жұ­мыс­та­нып келеміз. Облыстық байқауға алғашқы қатысуымыз. Негізі жа­рыстарға қатысу деңгейіміз әлі шыңдалмаған. Бірақ балалардың мұн­дай іске деген қызығушылығы жоғары. Болашақта осы бағытта оқу­шыларымның  жоғары дәрежеде жақсы   жетістіктерге  қол жеткізе­ті­ніне  сенемін!     Гүлжамал   ЖОЛДЫҒАЛИҚЫЗЫ, «Орал  өңірі»

Халықаралық құстар күні 1906 жылы Құстарды қорғау бойынша конвенцияның бекітілуінен кейін атап өтіле бастады. Оның негізгі ережелері ұя салу және мекенді ауыстыру кезінде құстардың барлық түрлерін қорғауға, жойылып кету алдында тұрған құстар түрлерін ұдайы қорғауға, аң аулаудың белгілі бір түрлеріне тыйым салуға немесе шектеу қоюға, құстарды көбейту үшін қорықтарды құруға және экологиялық білім беруге бағытталған.

Құстар – табиғат, өмір көркі. Халық шебер әншісін бұлбұлға, ардақты азаматын сұңқарға, қас сұлуын аққуға, ез жігітін жапалаққа теңеген. Ертеде байлар мен патшалар, хандар бұлбұлды бағында сайратып, тотыны үйінде ұстаған, аққуды көлінде жүздіртіп, сұңқарды қолына қондырған. Құс барлық пен бай­лықтың, сұлулық пен сән-салтанаттың белгісі болған. Табиғаттың қысқы ұйқыдан оянуын танытатын көк­тем хабаршысы Құстар күні мерекесі кей дерек­тер бойынша алғаш рет бұқаралық мереке ретінде 1894 жылы АҚШ-та өткізіледі. Бұл мейрам қарқынды түр­де газет басылымдарынан жарық көріп, АҚШ-тың бас­қа да штаттарына, Еуропаға да жеткен. (Уикипедия – ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет)  

Құста сүт бола ма?

Әрине, «Құста сүт жоқ, жылқыда өт жоқ» деген халық мақалына сүйенетін көпшілік бұл сұраққа ойланбастан жоқ деп жауап берері даусыз.

Ерте заманнан-ақ құс сүті қол жетпейтін нәрсенің символы ретінде белгілі. Алайда құстың сүті өмірде бар нәрсе екен. Кептер балапан басып шығарған кезде оның жемсауында қою сүтке немесе сұйық сүзбеге ұқсас ақшыл түсті бір қоспа түзіледі. Осы сүтімен олар балапандарын асырайды. Жұмыртқа қабығын жаңа ғана жарып шыққан кептер балапандары ұзын тұмсықтарын аналарының жұтқыншағына сұ­ғып жатқанын көруге болады. Үй көгершіндерінің жемсауынан сүт бөлінуі он сегіз күнге де­йін созылады. Одан әрі өсіп келе жатқан балапандары басқа азық түрлерімен қоректенуге кө­шеді. Ал жабайы көгершіннің балапандарын сүтпен қорек­тен­діру мерзімі ұзағырақ. Кө­гер­шін сү­ті­нің құрамы да өзге сүт­қо­рек­ті­лердікіндей ақуыз, май секілді негізгі заттардан құ­ра­­лады және олардың пайыз­дық мөлшері ай­тарлықтай жоғары болады. Құс сүтінің құнарлылығы, оның ұр­пағы үшін маңыздылығы сондай, онымен қоректенген балапан­дар екі күннің ішінде екі есеге де­йін салмақ қосады. Ал ата-ана­сы­ның жемсау сүтімен қо­рек­­тен­бе­ген кептер балапанда­ры әрі қа­рай өмір сүре алмайды. Бір қызығы, балапандарын жемсау сүтімен қоректендіру кө­гершіндерден бөлек қоқиқаз­­дарға, тотықұстардың бірқата­рына, сондай-ақ пингвиндердің кейбір түрлеріне тән құбылыс екен.   Ғылыми әдебиеттер және ғаламтор материалдары негізінде даярлаған: Нұртас  НАБИОЛЛАҰЛЫ

Жақсыдан  із  қалатыны  туралы  халық  даналығы  осы  орайда еске  түседі. Біздің  облысымызға  Мұстахим  Біләлұлы  Ықсанов­тың  басшы  болып  келуімен   байырғы  Оралдың   жаңа  тынысы  ашылды.

Кешікпей Мемлекеттік құрылыс комитеті төр­аға­сының орынбасары, Қа­зақстан Сәулетшілер одағының төрағасы Р. Сейдалиннің және әл­гі комитеттің сәулет басқарма­сы­ның бастығы В. Гребеньнің қаты­суымен, Орал қаласын қайтадан салуға арналған мәжіліс өтті. Сонда бірінші хатшымыз Ықсанов жолдас бізге стратегияны белгілеп берді. Жайық бойында биік үйлер мен мәдени-тұрмыстық нысандары көрікті, көшелері кең, жол­дары түзу, алаңдары мен сквер­­­лері ескерткіштерге толы қала бой түзеуі керек. Ал жаңағы ғи­мараттардың бәрінде осы қала­ға тән нақыштар болуы шарт. Мені сол жиналыстың өзінде Мұстахим Біләлұлының біліктілі­гі қуандырды. Ол заманда Кеңес ода­ғы монолитті үй құрылысына мән бермейтін. Жаңа бірінші хатшы болса, біздің назарымызды дәл осы монолитті, көпқабатты үй­лер құрылысына аударды. Жә­не сырғытпалы қалыптарды қолдануды ұсынды. Мұның өзі құры­лыс қарқынын тездетуге мүмкін­дік берді. Ленин даңғылын кеңей­ту жобасын өзі қарап берді. Сол кездегі басты құрылыс ала­ңы болған Дзержинский көшесінен салынатын зәулім үйлерге батасын беріп отырды деуге болады. Сосын көрген елдің бәрінен ұят­ты етіп келген әуежайдың орнына жаңа әуежай ғимаратын жобалау мен салуға кірістік. Оның іші мен сыртындағы интерьер мен фасадтың әр деталіне көңіл бөлді. Айшықтау мен әрлеу материалдарын өзі таңдады деуге болады. Мұндай талғампаздықты басқа нысандар салу барысында да танытты. Теміржол бекетін салар кезде, оның жобасы еш қала­дағыға ұқсамау талабын қойды. Қайталанбаған соңы жоба жаса­дық. Ал автобекет типтік жобадан алынса да, жергілікті жағдай­ға қатысты көптеген өзгеріс жасадық. Одан кейін қала ішінде­гі жекелеген мекемелердің ғима­раттарын салуды бастадық. Олар­дың көбі типтік емес, тыңнан жасалған жобалар еді. Кейін басшымыз қаланың әр тұсынан тұр­ғын үй аудандарын жобалауды тапсырды. Алғашқы қарлығашы «Строитель» болған мөлтек ау­дандар кешікпей қанатын жая бас­тады. Сонымен бір мезгілде мұндай аудандарға негізгі инженерлік коммуникациялар мен же­лілер тартылды. Мұстахим Біләлұлы осы жұ­мыс­тармен бірге көлік жолда­рына, олардың жақсы тараммен тар­мақталуына көңіл бөлді. Соның арқасында Орал Батыс Қазақстан­дағы ірі жол торабына айналды. Басшының көрегендігін сәулет­шілер қауымы мен ұжымдары то­лық мойындады. Мұстахим Біләлұлы бірде Қазақстандағы Атырау мен Ресейдегі Илецк аралы­ғын­дағы алып жағалауда қанша көпір бар екендігін сұрады. Санап керегі не, сол екі орталықта Жайық­тан өтетін жалғыз көпір болатын. – Демек, екінші көпір салуды қолға алуымыз керек, – деді об­лыстық партия комитетінің бірін­ші хатшысы. Аймақтағы көмірсутегі шикізатын өндірудің артуын айтпаған­да, аграрлық-өнеркәсіптік саясат үшін жаңа екінші көпірдің мәні ерекше болатын. Көрегендіктің тағы бір мысалы – Ықсановтың Орал-ІІ теміржол стансасын да­мытуы. Осының бәрінің арқа­- сын­да Орал қаласы Еуропа мен Азия тоғысқан тұстағы әсем қа­ла­ға айналды. Әрі екі құрлық­тың көлік қатынасындағы маңызды то­рап болып қалыптасты. Бір сөзбен айтқанда, ол кісі ұрпақта­ры ұмытпас ескерткішті тұрғызу­ға үлгеріп кетті. Ақиқатын айтар болсақ, ол кісі Орал қаласын өзі үшін емес, дәл осы ұрпақтардың  болашағы үшін салғызып еді…   Евгений  КИЗИЛОВ, Орал  қаласының  бұрынғы бас  сәулетшісі

Амал – еліміздің батыс аймағына жататын төрт облыс үшін ерекше аталып өтетін мейрам. Әсіресе, Маңғыстау облысында ертерек тойланып, көктемнің басы саналатын айрықша мереке. Бұл – жер дүниені жайнатып, қар бауырын, тау сауырын бусантып келетін арайлы көктемнің шуақты мейрамы. Ақ пейілмен, шын көңілмен қауышқан жұртшылық үй-үйді аралап, бір-бірінің амандығын біліседі. Амал мерекесін Маңғыстау түбегіндегі Қаратаудың ең биік шоқысы – Отпан тауда бой көтерген Адай ата кесенесі маңында тойлау дәстүрге айналып келеді. Өйткені, бұл мейрам ел арасында бұрыннан бар болғанымен, Отпан тау тарихи-мәдени кешенінің салынғанына он жылдан асты. Бұл кешен идеясының авторлары, Алашқа әйгілі ақындар Сабыр Адай мен Светқали Нұржанның көздеген мақсат-мүддесі де ел бірлігін нығайту жөніндегі ойдан туындағаны сөзсіз.

Халықтық сипат алып келе жатқан Амал мерекесі биыл рес-публикалық деңгейде аталып өтті. Еліміздің көптеген өңірінен барған тұрғындар Отпан тауда киіз үй тігіп, қонақ қабылдады. Осындай ұлан-асыр тойдан батысқазақстандық-тар да қалыс қалмады. Оралдан шыққан бес көлікке мінген біз Атырау асып, Бейнеу арқылы әуелі Оғланды тауындағы  әулие Бекет ата Мыр-зағұлұлы мешітіне жеттік. Әулиенің бұдан басқа бүгінге дейін сақталып қалған үш мешіті бар екен. Діни ағартушы пір Бекет атаның білімдарлық, батырлық, әділдік қа-сиеттері өз дәуірінде ел арасында ерекше танылған. Халық оны айрықша қадірлеп, әулие тұтқан. Бүгінде де жанына шипа, дертіне дауа тілегендер, бір перзентке зар болып, Алладан ұрпақ сұраған жұртшылық Оғландыға барып, Бекет атаның басына зиярат етеді. Бұл жерде күніне 1000 адамға дейін қабылдай алатын қонақүй, басқа да түрлі кешендер бар. Осы жерден төмен түссеңіз, 1800 метр болатын жалғызаяқ жол Бекет ата мешітіне апарады. Яғни, тау-жартастағы үңгір әулиенің өмір сүрген тұрағы деседі. Осында төрт жылдан бері қызмет жасап келе жатқан молда-шырақшылар Мақсат Алпысбаев пен Бекболат Ермұратовтың айтуынша, мешіт маңындағы бұлақтар да шипалы көрінеді. Келушілер бұлақ көзінен су ішіп, қала берді суды үйге де алып кетеді. Осында бір күн түнеп, Отпан тауға беттедік. Жол бойына кездескен әулие-әнбиелер, батырлардың құрметіне қойылған ескерткіштер мен мазарлардың көптігіне таңғалдық. «362 әулиелі мекен» атанған киелі жер ғой бұл. «Аспан астындағы мұражай» делінетін өңірдің табиғатына таңданумен болдық. Жайқалған жасыл-желек, ну орман болмаса да, аспан астындағы қатпар-қатпар шатқалдар мен шоқылардың жаратылысы көздің жауын алады. Құдды бір сырттан келетін жаулардан қорғану үшін қолдан құйылған қорған іспетті. 13 наурызда Отпан тауға жер-жерден келген қонақтар мен Маңғыстаудағы Адай ата ұрпақтары 70-тен астам киіз үй тігіп, мерекені бастап кетті. Осы күні кешке қалың жұртшылық Адай ата кесенесі маңына жиналып, Ұран отының жағу рәсіміне қатысты. «Тәзіке Ата» қоғамдық-қайырымдылық қорының төраға-сы Роман Балтабаевтың айтуынша, бұл бірлік отын жылма-жыл сегіз-арыс Адай руының ұрпақтары бірінен-біріне табыстап отырады. От жаугершілік заманда ел басына қиын күндер туғанда, соғысқа аттанарда ғана жағылатын болған. Жергілікті тұрғындардың айтуынша, оттан шыққан қара түтін жүздеген шақырымдарға дейін көрі-неді екен. Бүгінде Ұран отының атауы Бірлік оты болып өзгертіліп, күллі қазақты ынтымаққа шақы-рады. Зау биікке орнатылған көк бөрінің мүсіні де түгел түркіге рух, айбар беріп тұрғандай. Ал 14 наурызда жиналған жұртшылық құшақтасып, көрісіп, қуанысып жатты. Ақ жүректен ағылған тілектер мен жайылған ақ дастарқан біздің халықтың бір-біріне деген шексіз құрметінің белгісіндей. Алты қанат ақшаңқан киіз үйлерге еш именбей кіріп-шығып жүрген жандарды көр-генде, Қадырша айтқанда, «аңғал-саңғал жабусыз қазақтың» қонақжайлылығына, кең пейілдігіне бас имеске амал жоқ. Себебі, Амал мерекесі – ырыс пен ынтымақтың, татулықтың қазақтың жыл санауына, күнпараққа қойылған мөрін-дей. Бұған дәлелдер аз емес. Біздің облысымыз тіккен киіз үйге дәм тата келіп, «Амал мерекесінің аясында біздің мақсат – қазақтың қара шаңырақ ұғымын алдымызға ұстай отырып, қазақ баласының басын біріктіріп, ұлттық рухын көтеру. Ата-бабаларымыздан қалған салт-дәстүр, қазақы қағидаларды ұс-тана отырып, елдің болашағы үшін ағайынды араластыру, сол арқылы ұлттық мүддені нығайту. Орал өңірінен үлкен топпен келіп жатқан ағайындарды бірінші рет көріп тұрмын. Біріншіден, ықылас-ниеттеріңе құлдық, мың рақмет! Ұлттың тұтастығы, ортақ намысымыз үшін жасаған қадамдарыңызға гүл бітсін! Кең даламызды қорғау үшін намыс, ортақ бірлік, ортақ ар, білім-білік керек.  Біз осы үшін амал жасауымыз керек», – деп тебіренген Алаштың ақыны Сабыр Адайдың жүрекжарды тілегі татулыққа үндейді. Ұлт үшін ұйқы беріп, қайғы алған абыздың Отпан тау идеясын ұсынудағы әуелгі ойы да осы емес пе?! Ақ Жайықтың сәлемін жеткізіп, делегацияны бастап барған Ақжайық ауданы әкімінің орынбасары Тілек Ғабдушев, танымал спорт ардагері, Ақжайық ауданының құрметті азаматы, велоспорттан КСРО-ның еңбек сіңірген бапкері Асқар Шораев, ауылдан келген еңбек ардагерлері Бақтығали Досқалиев пен Мереке Құрманғалиев ізгі тілектерін арнап, еңсесі биік елдіктің, іргесі сөгілмес бірліктің мерекесі хақында өз көзқарастарын ортаға салды. Осы екі күнде Отпан тауда көптеген мәдени-көпшілік іс-шара ұйымдастырылды. Мысалы, «Қара шаңырақ» деп аталатын басты ғимаратта еліміздің Жетісу, Арқа, Сыр, Батыс, Алтай-Тарбағатай ән-жыр мектептері өкілдерінің концерттік бағдарламасы көпшіліктің көңілінен шықты. Батыс ән мектебін алыс-жақынға насихаттап жүрген батысқазақстандық әнші Армат Исламғалиев Ғарифолла Құрманғалиевтың «Желдірмесін» орындағанда, алпыс екі тамырды ерекше бір сезім қуалап, жиналғандардың жанын жадыратқанын көрдік. 25 шақырым-дық аламан бәйгеге Алтай мен Атыраудың арасынан ауыздығымен алысқан небір сәйгүліктер жиналған. Оралдық Берік Есен-ғалиевтың жүйрігі 25 шақырым – сегіз айналым бойы мерейімізді тасытып, мәреге екінші келді. Аламаннан атымыз келгесін, арқаланып, рухтанып қалғанымыз рас. Көрісудің мәні – бір жылдан келесі жылға есен-сау жетудің қуанышы, ағайынның бір-бірін сау-саламат көру бақытына шүкір ету және алдағы күндерге, келген жаңа жылға жылы лебіздер арнау. Елбасымыздың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласының негізгі өзегі де бірлігімізді шыңдау екені белгілі. Осы мақсатта ең үлкен мерекені атап өтуде де әр азамат қолынан келген көмегін аямайтыны сөз-сіз. Мысалы, Ақжайық ауданы Алғабас ауылындағы ағайынды кәсіпкерлер Мерболат пен Ерболат Құрманғалиевтердің Отпан тауға өз киіз үйлерін тігуі, елден дәм апаруы нағыз азматтық емес пе?! Осындай ортақ істе белсенділік көрсетіп, қолдау танытқан Ақжайық аудандық мәслихат депутаты, «Мұ-қадес» шаруа қожалығының иесі Ақылбек Сағитов, Будариндегі «Аманер» шаруа қожалығының иесі Қа-нат Досқалиев, Зеленов ауданы, Щапов ауылдық округінің әкімі Айтқали Әбжанов, жаңақалалық шаруалар Бекболат Жағыпаров, Асқар Молдашев, бөкейордалық шаруа Ермек Момыновтың да еңбектерін айта кеткен жөн. Жұдырықтай жұмылып атқарған бұл істің барлығы «еліміздің дамуына өз үлесімді қоссам» деген азаматтардың шын ниетінен туындап отырғаны сөзсіз. Ұлттық құндылықтарды құрсауда ұстаған кешегі қиын кезеңнің өзінде халық жүрегінде орнығып, сақталып қалған көрісу мерекесі бүгінде өзгеше қалыпта тойланып, ерекше сән-салтанатын көрсетіп, мән-мазмұнын байытып келеді. Ақ Жайықтың атырабынан түбектегі Үстірт өңіріне барған біздің облыс өкілдерінің мақсатының бірі осы мейрамның аясында еліміздің басқа да аймақтарындағы ағайынмен арадағы ынтымағымызды арттыру еді. «Жеті қайқы, бес жүйріктің» елінде тұтанған Бірлік отының жалынына жалын қосып, ұлтым деп ұрандаған көпшілікті көргенде, осы мақсатымыз  жүзеге  асқандай  көрінді. Отпан таудың басында бірлік пен ынтымақ деп шеру тартқан көш 14 наурыз күні түстен кейін тарқай бастады. Алайда тау етегіне түскен әрбір жанның көкейінде Каспидей буырқанып жатқан ұлттық намыс пен ар, көк бөрі мүсінінен алған рух пен айбат тулап жатқандай. Тас жолға түсіп алып, құйындай заулап бара жатқан біздің көліктер де ауыздығымен алысқан арғымақтардай бас берер емес. Қатпар-қатпар шоқылар биігіндегі қазбауыр бұлттар да маңғаз далаға ауырластықпен  қол  бұлғағандай…

Бекболат   ҚАЛЕНОВ,

Ақжайық   ауданы

«Машзауыт»  машина  жасау  компанияларының  консорциумының операторы  «Зениттехсервис»  ЖШС-ның  директоры  Көшербай АЙҒОЖАҰЛЫ:

«Нанотехнологиялық   жобаларға  «жан бітіреміз»

– Жақында Қазақстанның бір топ іскер азаматтарымен бірге Жапонияға іссапармен барып келдім. Ондағы мақсат – еліміздің инвестициялық  әлеуетін таныту, инвесторлар тарту. Бүгінгі таңда өздеріңізге белгілі Күншығыс елі әлемде аутомобиль мен кеме жасау, қара металлургия, тұрмыстық электр техника, сандық бағдарламалық басқаруы бар жабдықтар өнді-рісі бойынша да озық. Іссапар барысында «Паносоник», «Хитачи» компанияларының президенттерімен және «Норд Каспиан Оперейтинг» компаниясына қаржы құйған жапондық компанияның өкілдерімен  кездестік. Кездесуде біз оларды төрт жобаға, яғни ТШО-ның, ҚПО-ның, «Норд Каспиан Оперейтинг», Атырау химиялық  кешені құрылысы жобаларының тендерлеріне бірге қатысуға  шақырдық. Жобаларға біздің тарап та, келісіп жатса,  жапон- дықтар да өз қаржысымен қатысады. Бірақ оларға Қазақстанда жұмыс істеп әрі біздің жастарды оқытасыздар, жаңа технология әкелесіздер деген шарттарымызды да қойдық, – деді «Машзауыт» машина жасау компанияларының консорциумының операторы «Зениттехсервис» ЖШС директоры Көшербай Айғожаұлы Жапония сапары туралы әңгімесінде. Жалпы, жапондық іскерлермен өткен кездесуді сәтті немесе сәтсіз өтті деп кесіп айту қиын. Жапондар Менделеев кестесіндегі барлық элементтері бар Қазақстанның ең бай ел екендігін және 17 миллион хал- қы бар мемлекеттің оларға на-рық болмайтынын емеурінмен түсіндіргендей болған. Әдепті халық қой, тура айтпағанмен осыған келтірген. Ал Көшербай Айғожаұлы ұсынған төрт жоба олардың қызығушылығын тудырған. – «Теңіз Шевройл» жобасы төрт жылға лайықталған, оның құны 37 млрд. доллар, «ҚПО б. в.» компаниясының жобасы 19 млрд. доллар шамасында, «Норд Каспиан Оперейтинг» компаниясының жобасының құ-ны 9 млрд. доллар шамасында деп түсіндіріп, бірге қатысуды ұсындық. Менің ойымша, жер асты байлыққа толы әрі озық технологиясы тапшы Қазақстан мен  шикізаты жоқ әрі мықты технологиясы бар Жапония өз-ара тығыз байланыс орнатса, бірін-бірі толықтырар еді, – деді Көшербай  Айғожаұлы. Оның түсіндіруінше, оралдық зауыттардың көпшілігі жа-бық, мемлекеттің қарауында. Сондықтан жер қойнауын пайдаланушы шетелдік компаниялар ҚР «Сатып алулар туралы» заңы бойынша жергілікті кәсіпорындардың тендер жа-риялағанын күтіп отырмайды. Қазіргі уақытта Үкіметтің қаулысымен елімізде Маңғыстау облысы мұнайгаз сервисі, Атырау мұнайгаз химиялық кешені, БҚО мұнайгаз машина жасау кластерлері болып бекітілді. Мұнайгаз машина жасау кластеріне кіретін зауыттар консорциумының операторы ретінде «Зениттехсервис» ЖШС мұнайгаз саласындағы темір-терсек, жадбықтарға қатысты тендерлерге қатысады. Инженерлік-сервистік компания ретінде де барлық құжаттаманы дайындап, тендерлерде ұтқан жағдайда қажетті бөлшектерді, жабдықтарды жасап,  зауыттарға үлестіреді. Қазіргі уақытта өңірдегі екі зауыт, бірі «Зенит», екіншісі  «Уралвент» (бұрынғы  Оралпромвентиляция») компаниялары «Зениттехсервис» арқылы «Сайпем» компаниясының бұрғылау жұмыста-рына қажетті жабдықтарын өңдеу-ге қатысып  отыр. «Зениттехсервис» консорциумы мәскеулік «Композиттердің нанотехнологиялық орталығы» ЖШҚ-ның (ООО «Нанотехнологический центр композитов») нанотехнологиялық композиттік бұйымдар шығару жобасын іске асырмақ. Ондай заттар көліктердің дөңгелектерін шикізат ретінде пайдалану арқылы жасалады. Сондай-ақ  ескі тұрғын үйлердің, түрлі ғимараттың жарылған, сызат түс-кен қабырғаларына арналған  композиттік талшықты жапсырмалы заттар дайындалады. Оларды, әсіресе, сейсмикалық аудандардағы құрылыстарға пайдаланған тиімді. – Үйдің жарылған қабырғасын цементпен майлайды да, жапсырмалы  бұйымды жапсырып тастайды. Көбіне апатты үйлерге пайдаланылады. Бұдан да басқа композиттік материалдан жасалған плита- ларды төтенше жағдайларда және құтқару шараларында жылдам жол төсеу жұмыстарына пайдалануға болады. Бұл ба-ғыттан басқа да Елбасының тапсырмаларына сәйкес нанотехнологиялық жобаларды іске асыруға жұмыстанудамыз. Соның ішінде Ресейдің Самара авиациялық-инженерлік орталығымен бірігіп, «Гидроприбор» ҒЗИ» АҚ кәсіпорнында тіке ұшатын ұшақ жасауға дайындық үстіндеміз. Жоба бойынша бұл мәселе алдағы  сәуір айының басында шешілуі мүмкін. Бұдан да басқа Ресейдің Тольятти қаласындағы «Спектр» фирмасымен бірге «Ақылды қала» тұжырымдамасына сәйкес Оралдағы Достық даңғылындағы Юбилейный аялдамасының тұсына төрт күн батареясымен, жел қозғалтқышымен қуаттанатын «ақылды жаяу жүргіншілер жолағы құры-лысы» жобасын «жандандыру» қолға алынбақ, – деді Көшербай  Айғожаұлы.

Гүлбаршын  ӘЖІГЕРЕЕВА, «Орал  өңірі»

Бөрлі ауданы мен Ақсай қаласының құрметті азаматы, зейнеткер Жолдығали Батырханов бала кезінен өзінің батыр бабасы Жолбарыс батыр жөнінде түрлі әңгімелер естіп өседі. Ол сол кезден бастап осы батыр бабасы жөнінде шын мәніндегі нақты әрі толық мәлімет білуді армандайды. Міне, содан бері жетпіс жылдай уақыт өткен соң, қарияның қолына Жолбарыс Торыұлы қазақ тарихында шынымен болған, жай адам емес, батыр да старшын болған деген ресми дерек тиіп отыр.

Бұл күнде сексеннің сең­гіріне шыққан Жол­дыға­ли Жал­ма­ғам­бетұлы – XIX ғасырда өмір сүрген, осы ау­дан­да туған Жолбарыс батыр То­ры­ұлының төртінші ұрпағы.  Жолбарыс батыр Торыұлының туған жері Байжиен, қазіргі Кеңтүбек ауыл­дық округі. «Ол кісінің талай мәрте елін, жерін сырт көзден, барымташылардан қорғап қалғандығы, көзсіз батырлығы, аруақтылығы, қайраттылығы туралы ел ішінде аңыз әңгімелер өте көп», – дейді Жолдығали қария. Қария айтып өткендей, батыр туралы 1991 жылдан бастап аудандық, облыс­тық және республикалық басы­лым беттерінде мақалалар жариялан­ған. «Бала кездегі «бабам туралы білсем» деген арманымнан осы кезге дейін қол үзген жоқпын. Ес біліп, ержеткен соң да атамыз туралы ақпарат іздестіре бастадым. Шындығында, бұл жұмыс ғылым секілді түбі терең жұмыс екен ғой», – деп сәл ойға шомған қария сө­зін әрі сабақтады. – Жолбарыс То­ры­ұлы туралы айтып, жан-жақтан сұрастыра бастағанымда, менің бұл тірлігіме күле қарағандар да болды. Өзімнің замандастарым­ның ара­сынан «Жоқ кісіні неге із­дей­сің?» дегендер де табылды. Бі­рақ мен ізденісімді тоқтатпадым. Орал мен Орынбордың мұрағатта­рын­да болдық. Ақтөбеге де бар­дық. Былтыр мамыр айында Санкт-Петербург мемлекеттік мұраға­ты­нан қуанышты дерек алдық. Ізде­ге­ні­міз табылды, ақ түйенің қар­ны жарылды. Ресми түрде мөр басыл­ған құжат қолыма тиді. Бұл құ­жат­тар Жолбарыс Торыұлы та­­рих­та болған адам екенін растайды. Қарияның қолында төрт құжат бар. Мәселен, бір құжат 1853 жы­лы 21 желтоқсанда басталып, 1854 жылы 3 ақпанда аяқталған. 42 беттен тұрады. Бұл құжатта Жол­ба­рыс батырдың старшын екені, ал­ған наградалары жазылған. Бас­қа құжаттарда да батырға қа­тыс­ты нақты деректер кездеседі. Сон­дай-ақ 1824 және 1846 жылғы құ­­жаттар да бар. Сол кездегі орыс тілінде жазылған құжаттарды қа­рия­ның қызы Балкүміс Жолдыға­лиқызы өз бетінше аударып жатыр екен. «Әкеміз атасы туралы мәлімет табуды 12 жасынан бері армандап жүрген ғой. Жан-жақты іздеуін тоқтатқан жоқ. Біз, балалары «Батыр атамыз болған ба, жоқ па?» деп күмәндана бастағанбыз. Қазір бізде Жолбарыс батыр ту­ралы шынайы деректер бар», – де­­ген Балкүміс Жолдығалиқызы әкесі­нің еңбегі еш кетпей, арма­нының алдамағанына қуанатын­дық­­тарын айтты. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының ди­ректоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі Х. Әбжанов Жол­дығали қарияның жолдаған ха­тына: «Жолбарыс Торыұлының есімі архив құжаттарында кезде­седі. Деректерге қарағанда, ол өзі өмір сүрген XIX ғасырдың әлеуметтік-саяси оқиғаларына қатыс­­қан, батыр және старшын ата­ғы­­на ие болған тарихи тұлға. Инс­­ти­тут қызметкерлерінің та­қы­­­рып­­ты зерттеулер бойынша жи­на­­ған архивтік материалдары ішін­­де Жол­барыс Торыұлының да аты ұшы­расады. 1823  жылы Жол­аман Тіленшіұлы бастаған кө­те­рі­ліс ке­зінде Ресей шебіне жа­сал­ған бір шабуылға қатысқаны туралы дерек бар. 1847 жылы Орынбор Шекара комиссиясы тарапы­­нан қызыл шұғамен, алтын жа­ла­тыл­ған оқамен, алтын баумен ма­ра­пат­­­талған. 1854 жылы Анна лента­сын­­да­ғы күміс медальмен ма­ра­пат­­та­­лу­­ға ұсынылған (ҚР Ор­талық мемлекеттік архиві, 4-қор, 1-тізбе, 2725-іс). Тұлға тура­лы деректер арнайы ізделген жағ­дай­да Торыұлы туралы басқа да ар­хив­тік мәліметтер кездесуі мүм­кін», – деп жауап қай­тарған екен. Жолдығали Жалмағамбетұлы Ақсай қаласындағы бір көшеге ба­тыр бабасының есімі берілсе дегенді көптен бері ойлап жүр. Қолында тұрғындардың Ақсайда­ғы Юбилейная көшесін батыр­дың есімімен атауға қарсы еместік­те­рін білдіріп, басым көпшілігі қол қой­ған қағаз да бар. Қария «Батырдың рухын ұлықтау, қастерлеу, наси­хаттау мақсатында Ақсай қала­­сы­ның Юбилейная көшесінің ата­­уын өзгертіп, Жолбарыс батырдың есімі берілсе…» деген өтінішпен 2016 жылдың қараша айында аудан әкіміне хат жолдаған екен. Бұл хатқа аудан әкімдігінен «Бөрлі ауданының мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі Ақсай қаласы әкімінің халықтың пікірін ескеру қорытындысы бойынша облыстық ономастикалық комиссияның қа­рауына Ақсай қаласының Юбилейная көшесіне Жолбарыс батыр атауын беру бойынша ұсыныс енгізеді. Облыстық ономастикалық комиссияның оң қорытындысын алған кезде ғана ұсынысыңыз қанағаттандырылады» деген жа­уап алған. «Енді көшеге батырдың есі­мі берілсе, бабаға тағзым еткені­міз әрі мәңгілік ел болуды мұ­рат еткен бүгінгі ұрпаққа тари­хи тұлғаны насихат еткеніміз деп бі­лемін», – дейді Жолдығали қа­рия. Жолдығали Жалмағамбетұлы батырдың мәйітінің бергі жағынан ескерткіш тұрғызғысы келетінін айтты. Ескерткіштің әзірше сызып қойған жобасын көрсеткен Бал­күміс Жолдығалиқызы биыл Жол­барыс батырға арналған мә­де­ни-көпшілік іс-шаралар өткізуді де жос­парлап отырмыз дейді. Ясипа РАБАЕВА, Бөрлі ауданы