1900 жылы туған менің әкем Қайырғали Жоламанов 1942 жылы Қаратөбе ауданының Аққолқа ауылдық кеңесі, «Қазақстан» кеңшарында басқарма болып жүрген жерінен Ұлы Отан соғысына аттанды.

Майданда халқымыздың хас батыры Бауыржан Момышұлы басшылық еткен дивизияның құрамында соғысқан. Жастайынан ән-жырға құмар, ауыл-аймаққа әнші жігіт ретінде танылған әкемнің бойындағы өнері байқалмай қалмайды. «Қызыл әскерлер» ансамблінің белді мүшесі болған ол кескілескен ұрыстардың арасында жігерлі әндермен соғыстан қансыраған жауынгерлердің рухтарын көтереді. Тіпті бұл жөнінде соғыс кезіндегі далалық газетке «Әскерді әнімен әлдилеген» атты мақала шыққан екен. 1945 жылы елге оралғанда өзімен бірге ала келген сол газет үйге келген уәкілдерге көрсетіп жүргенде, жыртылып қалыпты. Әкемнің ерлігі мен өнері туралы жазылған сол бір маңызды жәдігерді сақтай алмағанымыз әлі күнге дейін өзегімді өкініш болып өртейді.

Аяулы әкем елге жеңіспен оралғаннан кейін оны Қаратөбе ауданының Сталин атындағы колхозына басқарма етіп жіберді. Мен ол кезде 1-сыныпта оқып жүрген едім.

Әке қанымен берілді ме, әйтеуір, әншілік өнер маған да жұғысты болды. Бүгінде аудандық мәдениет үйінің жанындағы «Ақ жаулықты әжелер» ансамблінің, сондай-ақ соғыс және еңбек ардагерлері хорының мүшесі боп, ауданның мәдениетін дамытуға қолымнан келген үлесімді қосып жүрмін. Сондықтан мен өзімді әкемнің өнерін жалғастырушымын деп  есептеймін.

Әкемнің майдандағы ерліктері мен бейбіт замандағы еселі еңбегі үшін алған Қызыл Жұлдыз ордені, ІІІ дәрежелі Даңқ ордені, «Ерлігі үшін», «Германияны жеңгені үшін», «1941-1945ж. ж. Ұлы Отан соғысындағы ерен еңбегі үшін», «Тың жерлерді игергені үшін» медальдары – оның ұрпақтары үшін баға жетпес құндылықтар.

Соғыстан келгеннен кейін әкемді «Сталин» колхозына басқарма қылып тағайындады. Ол жұмысшыларға өте сыйлы, жағымды болды. Қоскөлде Әсірәлі Әбітиев деген ақын ағамыз болды. Жұмыстың қайнаған кезінде, пішеншілер мен егіншілер шаршап, сорпа ішкісі келіп, әкеме өлең шы-ғарады екен:

Басқармамыз Қайрекең,

Шәкірті ферма қайда екен?

Пішенді келдік орталап,

Қоймайды ма екен

Қайрекең,

Бізді аз ғана сорпалап.

Сол кезде әкем қой беріп, жұмысшылар қой сойып, рақметтерін айтып, мәре-сәре болады.

Менің есімде, ол күндері Ақтөбе қаласының филармониясынан ауылымызға әртістер келеді. Олардың ішінде Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Рахила Ақжарова бар. Әртістер концертті Шалғын ауыл кеңесіне қояды. Ол кезде ауылдардың арасы он шақырым. Әртістер концертті Дайынөткел ауылына қоятын болып, арбаға бір жігіт сыймай қалады екен. Сол жігітке Қайырғали әкем астындағы атын беріп, концерт көруге жіберген. Сондағы әлгі жігіттің әкеме  арнап  шығарған  өлеңі:

Астыма мінген Аққұнан,

Артық ат болмас тап мұнан.

Ұзаққа шауып шалқытып,

Шыға алмадым құмардан.

Бұлдырты неткен жақын ед(і),

Шабысқа құнан мақұл ед(і).

Ауылға шауып кірмейтін

Қазақтың ескі әдеті ед(і).

Осы әдет нағыз оңбаған,

Шап деп еді Аққұнан,

Шаба алмадым сонда да

Қорқа соға ұяттан,

– деп әкеме ризашылығын білдіріпті.

Сәкен   ҚАЙЫРҒАЛИҚЫЗЫ,

Ақсай   қаласы

Жақында ғана Астана қаласында ғалымдар мен студенттердің қатысуымен Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде Ғұмар Қараштың еңбектері мен зерттеушілердің бұрын жарық көрмеген зерттеулері топтастырылған үш томдығын таныстырдық. Бұл біздің бірнеше жылдық қажырлы еңбегіміздің нәтижесі, сондықтан бұл жинақты шығару мақсатымыз, деректерді қайдан алғанымыз жөнінде осы кітапта жазылған алғысөзді қалың оқырманға ұсынамын.

Бұл жинақты жиыстырудағы асыл мақсатымыз – Ғұмар Қараш заманында шығарған «Шайыр, яки қазақ ақындарының басты жырлары» және «Көксілдер, яки бұрынғы мырза, ұлы һәм ноғайлы батырлары уә ғайри мағыналы жырлар» жинақтарының алғысөзінде жазған ойлармен ұштасып жатыр. «Шайыр» жинағының алғысөзін былай бастайды: «Белгілі білік иесі адамдар айтыпты: «Жыр, өлең һәм билік сөздерін сақтамаған халық жансыз» деп. Бұ сөз бек дұрыс. Неге десеңіз, әр елдің елдігі, мәселен, қазақтың қазақтығы, татардың татарлығы, орыстың орыстығы өздерінің ата-бабаларынан қалған айырым тілдерін жоғалтпай қолданумен сақталады. «Әр ел өз тілін сақтау» ол елдің жыр һәм ескі сөздерін сақтамай мүмкін болмайды. Соның үшін де өнерлі, ілімді халықтарда бұ «тіл сақтау» жайында бек мұқияттық бар…». Ал «Көксілдерде» «Жыр шығарудағы бірінші дәреже мақсат: әр елдің ана тілін һәм ондағы шешендікті жоғалтпай сақтау болады. Екінші дәреже мақсат: ол тәтті жыр арқылы оқушыларға әсер беріп, «батыршылық», «жомарттық», «әлемге қызығу» секілді көркем сипаттарға үндеу болады…» деп ойын жалғаған.

Ғасыр өтіп, азаттығымызды алған соң ғана Ғұмар Қараштың айтқан сөзі, жазған жазбалары, атқарған істері бүгінгі ұрпаққа үлгі екендігіне көзіміз жетіп отыр. Біздің ісіміз «Болмасаң да, ұқсап бақ» демекші, Ғұмар Қараштың халықтың қамы үшін жасаған істерін мүмкіндігімізше жалғастырып, қолдарыңыздағы кітап арқылы ұрпақ үшін құрбан болған бабамызды халқымен қайта қауыштыру. Бұл кітаптар – бірнеше жылдық еңбегіміздің жемісі. Мен үшін ең басты мақсат – болашақ ұрпақ алдындағы борышымызды, Ғұмар Қараштың алдындағы парызымызды өтеумен қатар, Мәскеудегі асылдың сынығы, Ғұмар Қараштың туған немересі, ғалым Надежда Бұрханқызының алдындағы уәдемді орындау.

Ғұмар Қарашты әлі танып болмағанымыз анық. Оны тану үшін әлі талай зерттеу жұмыстары жүргізілуі қажет. Әзірге қолда бар деректер бойынша білетініміз: Ғұмар Қараш – ХХ ғасырдың басын «тар жол, тайғақ кешу» деп сипаттаған, заманының озық ойлы ақыны, философ, ағартушы. Сөзі мен ісі қабысқан ғұлама терең игерген діни білімінің арқасында сол саладағы жоғары қызметтерді атқарған. Кейін дүмше молдалардың надандығын ашық әшкерелеп, ағартушылыққа ден қойған. Еліміздің азаттығын армандап, соған қол жеткізу жолында бар күш-жігерін жұмсаған. Ағартушылық бағытта өз заманында көп іс тындырады. Қазақтың ауыз әдебиеті мен жазба әде-биетін дамытуға да елеулі үлес қосқан. «Ойға келген пікірлерім», «Бәдел-хажы», «Бала тұлпар», «Аға тұлпар», «Қарлығаш», «Өрнек», «Тумыш», «Тұрымтай» өлең жинақтарын шығарып, философиялық ой-толғамдарын жазған. 1910-1912 жылдары «Шайыр, яки қазақ ақындарының басты жырлары» және «Көксілдер, яки бұрынғы мырза ұлы һәм ноғайлы батырлары уә ғайри мағыналы жырлар» деген атаумен қазақтың батырлар жырының жинағын жариялаған. Қазақ даласында елдің мүддесін көздейтін бірде-бір газет жоқ кезде тұңғыш рет «Қазақстан» атауымен халыққа білім мен кәсіп үйретуді мақсат ететін газет шығаруды ұйымдастырды. Алғашқы ағартушылық, білім беру, сауат ашу, тәрбие бағытында «Мұғалім» атты ғылыми журналды шығаруды ұйымдастырып, басқарды. Өз дәуіріндегі халыққа кең тараған «Айқап», «Мұғалім», «Шора» журналдары мен «Қазақстан», «Ұран», «Дұрыстық жолы», тағы басқа татар тілдеріндегі баспасөз бетінде халыққа оң бағыт-бағдар берген, бірлікке, ынтымаққа үндеген, білім, кәсіп игеруге бағытталған ой-пікірлері мен өлеңдері жарық көрді. Сол кезеңде қазақтан осынша жинақ шығарған Ғ. Қараш қана. Халыққа қызмет етуді өмірінің мақсат-мұраты санаған ақын 1918 жылы Ордадағы педтехникумда сабақ беріп, 1919 жылы Ордада қазақ жазушыларын біріктіретін алғашқы одақ негізін салып, «Дұрыстық жолы» газетін шығаруы, өзі туып-өскен өңірден «Қырқұдық» аталатын ауыл шаруашылығы артелін ұйымдастыруы Ғұмардың ел үшін еткен өлшеусіз еңбектерін таныта түседі. 1875 жылы Ішкі Бөкейлікте (қазіргі Жәнібек ауданында) Қырқұдық деген жерде дүниеге келіп, 1921 жылы небәрі 46 жасында Құнаншапқанда қаскөйлердің қолынан қаза тапқан Ғұмар Қараш соңына мол мұра, өшпес із қалдырды. Өз замандастарының бірі, белгілі ғалым Есмағамбет Ысма-йылов Ғұмар Қарашты «Абайдан кейінгі ірі классик ақын…» деп бағалағанымен, 1947 жылы Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық комитетінің «Қазақ КСР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институты жұмысындағы саяси өрескел қателер туралы» қаулысымен Ғұмар Қараш «революцияға дұшпан буржуазиялық-ұлтшылдық Алашорда партиясы қайраткерлерінің бірі» деп көрсетіліп, мектеп оқулықтарынан алынып, болашақта зерттеуге, насихаттауға тыйым салынды. Жүйенің сорақылығы, тағдырының қасіреті сол, Ғұмар Қарашты өлтіргендерді билігі әбден орныққан Совет үкіметі іздемеді, жазаламады. Тіпті ат жалын тартып мінген үлкен ұлы Абдулқадырды да бір жылдан соң қаскөйлер өлтірді. Елдің ертеңі үшін өлшеусіз тер төккен әкені де, оның жолын қуған ұлын да құртып тынды.

2012 жылы Мәскеуде осындай текті тұлғаның тікелей ұрпағы, туған немересі бар дегенді естігенде қуансам, сол жылы арнайы барып сұхбаттасқан соң тіпті шаттанғанмын. Надежда Бұрханқызы Қарашевамен бірнеше сағат әңгімелескенбіз, ол туралы ақпарат құралдарында кеңінен жарияланды. Бірақ сұхбатымыздағы «Ғұмар Қарашқа қатысты құжаттар, материалдар бар ма?» деген сауалымды да, оған берген жауапты да жария етпегенмін. Себебі оның артында үлкен жауапкершілік жатты. Бұл сұрақты қойғанымда ойланбастан, бар екендігін айтып, келесі бөлмеге алып барды. Алдыма он шақты папканы әкеліп берді. Сыртымнан қалай қабылдар екен деп бақылаған да болар. Әр папканы ашып қарап, ішіндегі маңызды жазбаларды көргенімде, аса қызыққаным сырт көзге анық байқалған болуы керек. Түпнұсқаны сұрап алуға дәтім бармай, ішіндегі маңыздыларының көшірмесін алуға рұқсат сұрағанымда, көңілі босап, көзіне жас алып: «Осы жасқа келгенде мені қатты мазалайтын осы папкалардағы жиналған қағаздар еді, түрлі зерттеушілер хабарласқан, бірақ сенбедім бе, бермедім. Көзбе-көз сөйлесіп, атқарған істеріңмен таныс болған соң сенім арттым, бәрін елге ала бар, керегін кәдеңе жаратқан соң, жергілікті музейге тапсырарсың» – деп аманаттады. Дауысында толқумен қатар, ерекше жайбарақаттық байқалды. Сөзін әрі қарай жалғап, «Аллаға ризамын, жасым ұлғайды, енді не болса да, еш өкінішім жоқ, мойнымнан ауыр жүк түсті» – дей келе, аналық алғысы мен тілегін айтты. Осылайша, жас кезінен бастап өзі жинақтаған, Мұстафа Ысмағұлов пен Гүлжау Сұлтанғалиева тапсырған мол мұрасын қолыма алып, елге қайтқанмын. Келген бойда әр папканы ретімен танысып, маңызды-ларын болашақ жинаққа теруге дайындадық. Мысалы, Ғұмар Қараштың «Қырғи» жинағын естігенімізбен, бізге дейінгі зерттеушілер де, біз де еш жерден таба алмағанбыз. Бұл жинақ «Жарияланбаған шығармалар Ғ. Қ.» папкасынан табылды. Басына былай деп жазылған: «Қырғи қ/б-нан, пенсионер Иманбай Жұмағалиев жазып тапсырған дәптерден көшірілді, Ғұмар Қараштың баспасөз бетіне шықпаған «Қырғи» деген шығармасын қолжазбасынан біреуден-біреу көшіріп жазып алып, 1918-20 жылдарда оқып жүрісті. Мен де оқыдым. Содан есімде қалған кейбір қысқа үзінділерін төменде жаздым. Көлемділеу тақырыптарын да ұмытыппын…». Тағы бір папкадан осыдан 106 жыл бұрын жарық көрген «Өрнек» жинағының түпнұсқасының табылуы да үлкен олжа болды. Жаза берсе, мұндай маңыздылар өте көп, әрқайсысын бір-бірлеп таныстырмай, арқалап келген дүниелердің құндылығын көзі қарақты оқырман өзі-ақ түсінеді деген ниетпен осы кітаптың соңында толық тізімін (1-кесте) ұсындық.

Тыңнан түрен салып, зерттеуімізге себепші болған Мәскеудегі бүгінде көзі тірі немересі Надежда Бұрханқызы Қарашеваның текті тұқымнан екендігі өмір жо-лынан анық байқалады. Ол 1930 жылы Орал қаласында дүниеге келген. 1948 жылы Алматыда орыс орта мектебін алтын медальмен, 1953 жылы М. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік уни-верситетіндегі  филология факультетінің шығыс бөлімін қызыл дипломмен тәмамдаған. 1953-1962 жылдар аралығында Қазақ КСР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтында қызмет еткен және осында «ХХ ғасырдың басындағы қазақ көркемсөзіндегі грамматикалық тіл ерекшеліктері («Айқап» журналындағы материалдар бойынша)» тақырыбында кандидаттық диссертациясын қорғаған. 1963 жылдан бүгінге дейін Мәскеу қаласында тұрады. Сексеннен асқан шағына дейін Ресей Білім академиясының филологиялық орталығында ғылыми хатшы қызметін атқарған. Тіл мәселелері, тілді оқыту әдіс-темелері тақырыптарында жарияланған 120-дан аса еңбектің авторы. Ғылымға қосқан үлесінен бөлек, өзінің атасын зерттеп, насихаттауда да өлшеусіз еңбек сіңірген. Ғұмар Қараштың шығармаларын орысшаға аударып, кі-тапша шығаруы, ата-тек шежіресін (2-кесте) жазып, барша ағайындарына таратуы – осының айғағы. Шыққан текті білудің де маңыздылығын ескеріп, осы жинаққа қоса беріп отырмыз.

Надежда Қарашеваның ерекше сенімі мен жылы сөздері аянбай қызмет етуге сеп болды, бірақ асылдың сынығының аманаты мойныма ауыр жүк болғаны да рас. Оны мүмкіндігімше сапалы орындауды басты мақсат еттім. Қолда барды жинақтап, ыждағаттап, жинақ шығара салуға болар еді. Бірақ оған ар жібермеді. ХХ ғасырдың басындағы баспасөз беттерінде Ғұмар Қараштың талай еңбегі жарық көргенін білген соң оларды қарамай, болса, қоспай аттап кетуді жөн санамадық. «Қазақстан» газетінен соң «Ұран», «Дұрыстық жолы», «Қазақ дұрыстығы» газеттері, тағы басқаларын тауып, араб әліпбиінен аудару мақсатымыздың артында осы мәселе де бар еді. Бірақ біз толық жинадық деп айта алмаймыз. Себебі «Қазақ» газеті, «Айқап» журналы толық қаралған жоқ, оған татар тілінде шыққан баспасөздерді қосыңыз. Дегенмен қолда барды жүйелеп, топтастыруға бел будық.

Елбасымыздың «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында жасалып жатқан жұмыстың бірі – Қазақстанның киелі орындарының қатарына Ғұмар Қараштың бейіті енуі тегін емес. Ғұмар Қарашты да, ұлын да өлтіргендер – қазақты бодандықтың құрсауында қапсыра ұстауды мақсат етіп, қарсы келгенді түрлі айламен көзін құртқандар. Заманында өзін де, сөзін де, жазбаларын да құрттық деген болар. Бірақ ғасыр өткен соң аңсаған арман орындалып, азат ел болып, осы жолда шәйіт болған жандар ұрпақпен қайта қауышуда. Ұлттық идеологияның темірқазығына айналып, жатқан жерінің өзі рухына тағзым етіп, зиярат ететін қасиетті жерлердің қатарына қосылуда. Бізге рухына тағзым ету үшін жатқан жері қандай маңызды болса, сәйкесінше, оны танып-білу үшін жазған жазбалары да аса маңызды.

Осы орайда мүмкіндігінше ақын шығармаларын жинақтап, екі томдық еттік. Бірінші томына оның поэзиялық, ал екіншісіне прозалық туындылары топтастырылды. Мәскеуден келген құнды қағаздардағы Ғұмар Қараштың поэзиялық және прозалық шығармаларын сәйкесінше қостық. Ақылдаса келе, үшінші томын шығаруды жөн санадық. Онда Надежда Бұрханқызының өзі орысшаға аударған атасының өмірбаяны мен еңбектерін және Мұстафа Ысмағұлов пен Гүлжау Сұлтанғалиеваның Ғұмар Қараш туралы жазған зерттеу еңбектерін, түрлі маңызды естеліктерді енгізіп отырмыз. Себебі Надежда Бұрханқызы бар құжаттарын маған табыстағанда қалай үміт артса, қос ғалым Мұстафа Ысмағұлов пен Гүлжау Сұлтанғалиева да Кеңес заманында тырнақтап жинағандарын Мәскеуге барып, Надежда Қарашеваға тапсырған. Өздері бар деректі жиып, қалай  да ұрпаққа нар тұлғаны таныстырып кетуге ұмтылған. Тек ол заманда елдің азаттығын аңсаған, сол жолда талмай еңбек еткен тұлға қажет емес еді. Тіпті тыйым салынған-ды. Сондықтан қандай жолмен болса да, танытуға тырысқан. Мұхтар Әуезовтың «Абай жолы» романында Абайды халықпен қауыштыру үшін әкесі Құнанбайды жағымсыз етіп көрсеткендей, Ғұмар Қарашты цензурадан өткізу үшін Кеңестік идеологияны қолдаған деп те айтады. Шын мәнінде, бұл екі ғалым біз үшін бар жұмысты тындырып қойған. Тек уақыты келгенде жинақтап жариялауды қалдырған. Үшінші томда олардың атқарған еңбектері өз авторлықтары сақталып, жарық көргенін қош көрдік. Осылайша, жиған-тергеніміз үш том болды. Үш томдықты барынша сапалы етіп шығару үшін алғашқы нұсқасын Алматыдағы ғылым ордасында ғалымдарға таныстырып, алып-қосарлары болса, ұсыныстарын сұрап, алдарынан өттік.

Бұған дейін зерттеуші-ғалым Қабиболла Сыдиықовтың Ғ. Қараш туындыларын құрастырып, «Замана» кітабын бастырғаны белгілі. Біздің ісіміз – қолдан келгенше осы кітаптың ізімен әрі қарай толықтыру. Бұл істі санаулы ғана жанашырлар бас біріктіріп жасап отырмыз, арамызда ғалым атағы бар ешкім жоқ. Сондықтан кемшіліктеріміз болса, аса сөкпеңіздер. Болашақта кем-кетігін түзеп, қосарын қосып, қайта шығаруға болады.

Әр шығарманы нақты қайдан алғанымызды, араб әліпбиінде болса, кім аударғанын көрсетуді жөн санап, соңына арнайы кесте қостық.

Бұл істі ұйымдастыруда уақытпен санаспай еңбек еткен әріптестеріме алғысымды білдіремін. Іздеу, табу, келісу, ақылы болса, ақысын төлеу, алдыру, аудару, жүйелеу – аса жауапты іс. Міне, осындай қажырлы еңбектің арқасында қазақтың біртуар тұлғасы Ғұмар Қараштың шығармалары оқырманға жол тартып отыр.

Осыған дейін баспасөз тарихына, құлпытастарға арналған, басқа да рухани бағытта көптеген кітап шығардық. Бәрін де жүрек қалауымен, өз бастамамызбен атқардық. Бұл да солай, бірақ жауапкершілігі аса зор. Себебі бұл аманат ретінде тапсырылған, атқаруға уәде етілген іс еді. Міне, тектінің ұрпағы үміт еткен, оған сенген қос ғалымның үмітін ақтауға тырысып, уәдені орындап, менің де мойнымнан жүк түскендей хәлдемін.

Оқыңыз, ой түйіңіз, өзгеге таратыңыз!

Жантас  НАБИОЛЛАҰЛЫ,

«Жайық  Пресс» ЖШС-ның  Бас директоры

Таяуда  Астанадағы Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті кітапханасында Ғұмар Қараш еңбектерінің үш томдығы таныстырылды. Таныстырылымға елімізге белгілі тарихшы ғалымдар, өлкетанушылар мен БАҚ өкілдері қатысты.

Көрнекті ақын, ағартушы, философ, қазақ баспасөзін қалыптастырушы тұлға, дін қайраткері Ғұмар Қараштың (1875-1921) шығармалары толығымен жинақталып алғаш басылып отыр. Үш томдық жинақтың алғашқы томына ақынның көзі тірісінде шыққан жинақтарына  жарияланбаған «Қырғи» жинағындағы өлеңдері, ақынның мерзімді басылымдарда жарық көрген жыр шумақтары топтастырылды. Сондай-ақ Ғұмар Қараштың жинақтауымен басылған «Шайыр яки қазақ ақындарының басты жырлары» (Орынбор) және «Көксілдер яки бұрынғы мырза ұлы һәм ноғайлы батырлары уа ғейри (және әр түрлі) мағналы жырлар» (Орынбор) атты жинақтар да осы жерде толық түрінде берілді. Бұған қоса Ғұмар Қараштың ел аузынан жиналған, шәкірті Ахмади Есқалиев, зерттеушілер Мұстафа Ысмағұлов пен Гүлжау Сұлтанғалиева, немересі Надежда Қарашева жинақтаған бірқатар жыр туындылары қамтылды.

Шығармалар жинағының екінші томына ақынның әңгімесі, көзі тірісінде кітап болып шыққан «Ойға келген пікірлерім» (Орынбор, 1910), «Өрнек» (Үпі, 1911), «Бәдел қажы» (Қазан, 1913) еңбектері, ақынның мерзімді басылымдарда жарық көрген мақалалары топтастырылды. Жинаққа Ғұмар Қараш туралы ғалымдардың сараптама мақалалары да енгізілді.

Жинақтың үшінші томына ақын тағдырын тұңғыш рет жүйелі зерттеуші Мұстафа Ысмағұловтың, Гүлжау Сұлтанғалиеваның еңбектері, ақынның немересі Надежда Қарашеваның Ғұмар Қараштың өмірі мен шығармашылығы туралы орыс тілінде жазылған шолу мақаласы, Ғұмарды көріп-білген адамдардың естеліктері және Ғұмар Қарашқа арналған жыр-жоқтаулар берілді. Бұған қоса  ақынның өмір жолы мен шығармашылығына қатысты тың деректер де топтастырылды.

Жинақтың таныстырылымын Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің проректоры, әдебиет тарихшысы, филология ғылымдарының докторы, алаштанушы, ғалым Дихан Қамзабекұлы ашып, жүргізіп отырды.

«Ғұмар Қараш» кітабының тұсаукесер рәсімін Астана қаласында жасағаныңызға алғыс білдіремін. Осыған дейін «Қазақстан», «Ұран» кітаптары туралы естіп едім. Жалпы, Ғұмар Қараш тағдыры — халық трагедиясы ғой. Ғұмар – қазақтың көркем ойына үлес қосқан, руханиятына қызмет еткен ғажап адам. Біз бұл азаматтың есімін мәңгі есте қалдыруымыз қажет. Еліміздің бас қалаларына көше беру, мешіт ашу сияқты жұмыстар жасалынуы шарт, — деді филология ғылымдарының  докторы, профессор Серік Негимов.

-«Ғұмар Қараш» кітабы – оралдық азаматтардың шығарған алғашқы кітабы емес. Оның алдында «Қазақстан», «Ұран», «Дұрыстық жолы» еңбектері жарық көрді. Кітапты жинақтаушы топ бұл жұмысқа үлкен дайындықпен келді. Осыған дейін «Ұранның» ізін қуалап, қажетті ақпаратты тапқан олар, бұл мақсатқа да жетті. Бұл жүйелі бағытта ізденсе, еңбектенсе, көп мұраны жинақтауға болатынын көрсетеді. Мен осы еңбектерді пайдалана отырып, 10 шақты мақала жаздым. Кітап болмаса, ақпараттың қайнар көзін қайдан алар едім? Әр аймақтың жігіттері осылай жұмыс істесе, нұр  үстіне нұр, оларды  тек қолдау керек, — деді филология ғылымдарының докторы, профессор Бауыржан Омаров.

— Қасиетті Рамазан айында Алаштың қазиы болған Ғұмар Қараштың кітабын қолымызға алғанымызға қуаныштымыз. Бұған дейін Ғұмар Қарашты жинақтардан көп ақынның арасынан ғана кездестіруші едік, енді шығармалары жинақталды, -деді филология ғылымдарының докторы, алаштанушы Сағымбай Жұмағұлов. Шараға Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессорлары, филология ғылымдарының докторы Амантай Шəріп, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Қайырбек Кемеңгер де қатысты.

— Баспасөз тарихын зерттей келе, біздің облыстағы басылымдардың бастауында Ғұмар Қараш тұрғанына көз жеткіздік. Сөйтіп,  Ғұмардың еңбектерін де жинақтауды мақсат еттік. Ол сөзі мен ісі қабысқан прагматик болған. Сол заманның ең озық дүниесі – газет құралдарын әкеліп, Алаш елін баспасөзбен қауыштырған. Өлеңдері арқылы насихат жұмысын жүргізіп, халық алдында беделге ие болған. Патша өкіметі құлағанға дейін түрлі газеттерді белсенді шығарып келеді де, кеңес үкіметі шеттетсе де кейін газетке атсалысады. Мұғалімдердің алғашқы сиезін өткізіп, балаларды оқыту мәселесімен айналысады. Отырықшылыққа үндейді. Сол заманда Ғұмар қазақтың азат, тәуелсіз болуын көксегесін «ақтардың» да, «қызылдардың» да саясатына келмейтін тұлға болды. Сондықтан 1921 жылы айуандықпен өлтірілді. Өлімі жабулы күйі қалды. 1947 жылы қаулы шығып, еңбектері репрессияға түседі. Соның кесірінен мұрасы жан-жақта қалды. 2012 жылы Ғұмардың немересі Надежда Қарашева қолымызға еш жерде жарияланбаған көп деректерді табыстады. «Ұран», «Дұрыстық жолы», «Қызыл ту», «Қазақ дұрыстығы» сияқты Ғұмардың араласуымен шыққан газеттерді де таптық. Ресей архивтерінде, Алматыдағы сирек қолжазбалар мұрағатынан деректер жиналды. Содан бері бес жыл үздіксіз жұмыстанып, Ғұмар Қараштың бүкіл еңбектерін түгендеп, үш  томдық жинақ етіп шығардық, — деді «Ғұмар Қараш» үш томдығының жоба жетекшісі, «Жайық Пресс» ЖШС-ның бас директоры Жантас Сафуллин.

Ғ. Қараш үш томдық жинағының сыртқы мұқабасы мен жалпы құрылымының өзінде де мағына бар. Мұқабадағы ақынның суреті – 1918 жылы Үпі қаласында түсірілген тарихи суреттердің бірі. Кітап негіз болған жазбалардың тарихтан сыр шертетіндігін білдіру мақсатында сыртқы фон ретінде ақшыл сарғыш, Алаш туының түсі – жасыл түс қолданылды. Текстуралық фондағы төртбұрыштың ішіне өрнек түрінде араб әліпбиімен «Ғұмар Қараш» деп жазылған. Кітап 1911-1913 жылдары Ғ. Қараштың өзі «Қазақстан» газетінде қолданған ою-өрнек көркемделген. Кітаптың тік қырындағы QR-код арқылы қайраткер ақынның өмірі мен шығармашылығы туралы толық мәлімет топтастырылған gumar.kz сайтына өтуге болады.

Нұрлыбек   Рахманов, Айдана   Хамидуллина zhaikpress.kz

Сейсенбі  күні  Орал  қаласындағы  Михаил  Абдолов  көшесінде Кеңес  Одағының  Батыры  Михаил  (Бимағамбет) Абдоловты  еске алуға  арналған  шара  өтті.  Батырдың  100  жылдығына  арналған бұл  басқосу   Елбасының  «Рухани  жаңғыру»  бағдарламасы  аясында  ұйымдастырылды.

Салтанатты шарада сөз алған Орал қаласы әкімінің орынбасары Мирболат Нұржанов батырдың есімін ұлықтауға арналған аталмыш шараның тәрбиелік мәніне тоқталды.

– Қайырлы  кеш, құрметті қала қонақтары мен Михаил Абдолов көшесінің тұрғындары! Қалада түрлі мәдениет орындары мен үлкен алаңқайлар жеткілікті болса да, біз бұл кешті Кеңес Одағы Батырының есімімен аталған көшеде өткізуді жөн көрдік. Өскелең ұрпақ оның ерлігін, өжеттілігін, Отанды қорғаудағы қайтпас қайсарлығын бойларына сіңірсе дейміз. Бұл бағыттағы патриоттық  шаралар легі батыр атамыздың туған жері Ақжайық ауданында бастау алды. Жуырда осы көшеге Михаил Абдоловтың есімін, ерлігін насихаттау мақсатында үлкен билборд орналастырылады. Сонда жас ұрпақ туған елінің тарихын жете біліп, Отан үшін от кешкен батырлардың есімін ұмытпайтын болады, – деді Мирболат Сағынғалиұлы.

Осы орайда айта кетсек, Михаил Абдолов 1918 жылы Ақжайық ауданының Бітік ауылында дүниеге келген болатын. 1941 жылдың маусым айында соғысқа аттанып, 3-Украин майданының 74-атқыштар дивизиясының құрамында болған. Ол 1938 жылы Қызыл армия қатарында әскери борышын өтеп, жауынгерлік дайындықтан өткен соң қанды шайқастың алғашқы күнінен-ақ өжеттіліктің үлгісін көрсеткен. Майдан даласында жеті рет жараланса да, жауға деген өшпенділігі мұқалмаған. Әсіресе, 74-атқыштар дивизиясының құрамында Дунай өзенінен өтерде көрсеткен ерлігі оның есімін тарихта мәңгі қалдырған еді.

1944 жылдың 7 қарашасына қараған түнде Михаил Абдолов бастаған барлаушылар тобы екі балықшы қайығымен Дунайды кесіп өтіп, жау тылына тұтқиылдан соққы берген. Сол түнде барлаушылар немістердің қару-жарақ қоймасын жарып, жау офицерін тұтқындайды. Қайтар жолда қар-сыластарының төрт самолетін жойып жіберді. Осы ерлігі үшін аға сержант Михаил Абдоловқа 1945 жылы 24 наурызда Кеңес Одағының Батыры атағы берілген еді. Сөйтіп оның бұрынғы жауынгерлік наградалары – Қызыл Ту, Қызыл Жұлдыз ордендерінің қатарына Ленин ордені мен Алтын Жұлдыз тағылды. 1946 жылы елге оралып, еңбекке араласты. Ақжайық ауданының Жамбыл ауылдық округіне қарасты Бұлан ауылында тұрды. Содан ол 2006 жылдың мамыр айында дүниеден өткен болатын. Кеңес одағы кезінде Венгрияның Секешфехервар қаласында батырдың мүсіні орнатылып, мәдениет үйі мен мектепке оның аты берілген.

– Облыстық ардагерлер кеңесінің ұсынысымен батыр бабамыздың 100 жылдығы республика көлемінде тойлануда. Осыған орай биыл ауданымызда «Абдолов жылы»  жарияланып, көптеген іс-шаралар қолға алынды. Сәуір айында облыстық конференция ұйымдастырылып, республикалық турнирлер өтті. Кеңес Одағының Батырын еске алуға арналған бұл бағыттағы шаралар жыл бойына жалғасатын болады. Қыркүйекте Ақжайық ауданының Жамбыл ауылында киіз үйлер тігіліп, ат жарыс ұйымдастырылып, дүбірлі той өтеді. Бұл шаралардың басты мақсаты – отты жылдарда ерліктің үлгісін көрсеткен жерлесіміз Михаил Абдоловтың есімін ұлықтап, ерлігін насихаттау, – деді жиында сөз алған Ақжайық ауданы әкімінің орынбасары  Тілекқабыл  Ғабдушев.

Кеңес Одағының Батыры атағы Отан үшін от кешіп, ерекше ерлік көрсеткен жандарға ғана берілгенін облыстық ардагерлер кеңесінің төрағасы Мырзағали Мұхамбетов  бірқатар мысалдар арқылы  былайша  жеткізді.

– 2005 жылы ҰОС тақырыбында Алматы қаласында өткен халықаралық конференцияда мәскеулік академик Просин «Мен ҰОС қатысқан ұлттар туралы бірнеше жылдан бері зерттеп жүрмін. Мұрағаттық құжаттардан сұрапыл жылдары қазақтан шыққан бір сатқынның есімін  кездестірмедім.

Сол кезде қазақ жауынгер халық екеніне көз жеткіздім» деді. Жуырда «Казахстанская правда» газетінде 110 қазақстандық жауынгерге Кеңес Одағының Батыры атағын беру туралы ұсыныс Мәскеуге жіберілгенімен, барлығына бірдей бұйырмағаны жазылған. Ұсынылғандардың 81-і қазақ екен. Қазақ деген қайсар халық екені баршаға аян. Қасық қаны қалғанша Отанын қорғаған жауынгерлерімізді осылай насихаттау арқылы өскелең ұрпақтың бойына патриоттық тәрбиені сіңіре аламыз, – деді Мырзағали Әбілқасымұлы.

Сондай-ақ жиында Ақжайық ауданының бірқатар азаматтары Михаил Абдолов туралы естеліктерімен бөлісті.  Содан соң Ақжайық ауданынан келген өнерпаздар көше тұрғындарына арнаған концерттік бағдарламасын ұсынды.

Гүлсезім  БИЯШЕВА,

«Орал  өңірі»

31 мамыр – саяси қуғын-сүргін мен аштық  құрбандарын еске алу күні

Азамат соғысы аяқталғаннан кейін кеңес халқына ашаршылық нәубеті жетті. 1921 жылдың күзіне қарай одақ бойынша 20 миллионнан астам адам аштыққа ұшырады. 1920-1922 жылдары Бөкей губерниясының халқы да  ашаршылық қасіретін басынан өткізгенін Батыс Қазақстан облыстық мемлекеттік архив қорында сақталған тарихи деректер дәлелдейді. Мәселен, осы кезеңде Бөкей губерниясындағы жылқы саны 146  мыңнан 49 мыңға, ал қой басы 1,3 миллионнан 0,4 миллионға  кемиді. Сөйтіп, 1921 жылы Бөкей өлкесінде соғысқа дейінгі мал санының  20%-ы ғана қалады.

Ашаршылыққа ұшыраған елдегі халықтың ауыр жағдайын сол кезеңде Тарғын уездік кеңесі атқару комитетінің төрағасы болған Х. Чурин: «1921 жыл өте ауыр болды. Волга және Бөкей губерниясында болған қуаңшылық салдарынан халық ашаршылыққа ұшырады. Аштықпен қабаттасып, сүзек, тырысқақ аурулары етек алды. Бөкей губерниясының оңтүстік шағыл құмды бөлігінің жағдайы өзгелерден біршама тәуір болды. Олар құмда өскен құмаршықпен күнелтіс жасады. Бұл аймақта мал жайылымы жақсарды. Ал облыстың құрғақ далалы Тарғын, Таловка, Жаңақала уездерінің тұрғындары ашаршылықтан мықтап жапа шекті. Ол қолындағы бар малын сойып алды. Бірақ астықсыз қиын еді. Мал еті жөнді азық болмады. 1921 жылдың аяқ кезінде көптеген отбасы әбден ашығып өле бастады. Жұт жеті ағайынды дегендей, осындайда жау жағадан алып, ақ гвардияшыл бандалар да жауыздықты өршітті. Олар онсыз да ашығып отырған халықтың ақтық астығын, малын тартып алып, талан-таражға салды» деп баяндайды.

РК(б)П Орталық комитеті 1921 жылы 17 шілдедегі арнайы үндеуінде елдегі ашаршылық себебін аграрлық сектордың артта қалуы мен ауыл шаруашылық білімі деңгейінің төмендігінен, сондай-ақ помещиктер мен капиталистердің қарсы күресінің бәсеңсімей отырғанымен байланыстырды. Алайда, Кеңес өкіметі қатаң жүргізген «Әскери коммунизм» саясатының нәтижесі халық  шаруашылығына, әсіресе, ауыл шаруашылығы саласына соққы болып тиді. Соғыс жағдайында қабылданған «Әскери коммунизм» саясатының негізгі мақсаты – азық-түлік салғырты болды. Қызыл армияның мұқтажын өтеу үшін шаруалардан ауыл шаруашылық өнімдері жинап алынды. Репрессияға ұшырамау үшін шаруа байғұс азық-түлік салғыртына қолдарындағы тұқым қорын да  тапсыруға мәжбүр болған. Бұл шаруашылықтардағы тұқымдық астықтың жойылуына әкеліп соқтырды. Оның үстіне салғырт мал шаруашылығымен айналысып отырған қазақ ауылдарына да салынды. Егін салмайтын қазақ малын сатып, ақшасына бидай алып мемлекетке өткізуге мәжбүр болды.

1920 жылғы салғырт бойынша Орал губерниясынан 1, 5 млн. пұт астық тартып алынды. Бұған ет және тағы басқа қосымша салықтар қосылды. Осындай саясаттың нәтижесінде 1921 жылы Қазақстанның көптеген аудандарын аштық жайлады. Астық шықпаған Орынбор, Қостанай, Ақтөбе, Бөкей губернияларында 1921 жылы бар болғаны 4 719 391 пұт астық жиналды. Ал күнкөріс үшін 22 105 864 пұт астық қажет болатын. Осылайша 17, 5 млн. пұт астық күнкөріске және тұқымға жетпей қалды.

1921 жылдың тамыз айында Қазақстанның Орынбор, Ақтөбе, Орал және Қостанай губернияларымен бірге Бөкей губерниясы да аштықтан зардап шеккен аймақтар тізіміне ресми түрде енгізілді. Бөкей губерниясындағы ашыққан 176 500 адам есепке алынды. Сол жылдан бастап Бөкей губерниясында, әсіресе, Тарғын, Талов уезінің жерлеріндегі ашаршылық қасіреті туралы Х. Чурин «Дауылды жылдарда» атты еңбегінде: «1921-1922 жылдардың қысында адамдар аштан көп өлді. Уезд орталығы болған кенттің көшелерінде біз таңғы сағат 5-6-ларда кейде ондаған адам өлігін жинайтынбыз. Мынандай бір оқиға менің есімде қалыпты. 1922 жылы май айында бір күні Жәнібек поселкесіне жақын жердегі танысымның үйіне бардым. Сол кезде әлдеқайдан жаяулап бір аш адам келді. Ол баяғы жалшы Нәби Тұралиев екен. 1921 жылы алыстағы бір дәулетті адамға жалшылыққа тұрыпты. Сол жылы мал қырылып, жалдаған қожалары жұтап, аштан өліпті де, Тұралиев талай жер жүріп, уезд орталығына әрең жетіпті. Бейшара күптей болып ісіп кеткен, көздері мүлдем көрінбейді. Мен үй иелеріне алдын ала ескертіп, оған тамақты бірден көп бермеу керек дедім. Ал ол үй иесінің берген тамағын місе тұтпай, қайта-қайта тамақ сұрап жалына бастады. Бірден тамақ көп жесе, өліп кететінін ескерткеннен кейін ғана ол біраз тынышталды. Үй иесі әйел қалған тамақты тығып қойыпты. Мен ол ауылдан кетіп қалдым.  Ал әлгі адам әйелдің қалған тамақты қайда қойғанын байқап қалса керек, үйдегілер сыртқа шығысымен қалған тамақты алып жейді де үйден кетеді. Екі жүз қадамдай жерге барғанда ауырып, ойбайлап, домалап, жылап-еңіреп, ажалдан құтқара көріңдер деп жалбарынады. Бірақ ол сорлының өміріне араша тұруға мүмкіндік болмаған. Бейшара тамаққа тойғаннан кейін үш сағаттан соң ауыр азаптан өлді», – деп  жазды.

Бүкілроссиялық орталық атқару комитетінің (БОАК) декреті бойынша 1921 жылдың 8 шілдесінде ашыққан адамдарға жәрдем беру үшін арнайы комиссия (ЦК Помгол) құрылады. Республиканың губерниялық және уездік атқару комитет жандарынан  ашыққандарға көмек көрсету жөнінде арнаулы комиссия құрылды. Ашыққандарға көмек көрсету жөніндегі Орталық комиссияның №18995 санды жеделхатының негізінде 1921 жылы 8 тамызда Бөкей губерниясында ашыққандарға көмек көрсету жөніндегі комиссия құрылып, ол жедел түрде жергілікті бөлімшелердің ашыққандарға көмек көрсету жұмысын ұйымдастырып, басқаруға кіріседі. Бұл комиссия уездік және болыстық комиссия мүшелерінің атқаратын нақты тапсырмаларын көрсетіп, он тармақтан тұратын арнайы нұсқау (инструкция) дайындайды. Нұсқауда уездік және болыстық жерлерде комиссия бөлімшелерін құру  қажеттігі, ауқатты адамдардан қарызға алған малды сойып, ашыққандарды тамақтандыру, ата-анасы жоқ қараусыз қалған балалар үшін жатақханалар ашу, жұқпалы ауруларға қарсы күрес шараларын ұйымдастыру жұмыстары көрсетіліп, ашаршылыққа қарсы атқарылған істер туралы губерниялық комиссияға екі аптада бір рет есеп беру міндеттелді.

Қамыс-Самар қисымындағы аштықпен күрес комиссиясының жүргізген жұмысы туралы облыстық атқару комитетіне жасаған мәлімдемесінде болыстық комиссиялар құрылып, тамақтандыру пункттерінің ашылғаны, союға мал таппаған ауылдарда балық аулау топтарын құрып, аш адамдарға балық үлестірілгені, Жаңақала ауылында жетімдер үшін 50 кісілік асхана ашылғаны,  аш және  ауру адамдар үшін 50 пұт астық берілгені көрсетілген. Алайда  қысым аумағында іш сүзегі ауруы азайғанымен, ең қатерлі дерт – оба пайда болды. Медицина штатының қызметін күшейтуге тапсырма берілді.  Губернияның Тарғын уезіндегі ашаршылыққа қарсы күрес жөніндегі төтенше комиссия Жәнібек кентіне орналасты. Кеңес аппаратының және партияның уездік органдарының барлық қызметкері дерлік ашаршылық-пен күресті ұйымдастыру үшін шалғай ауылдарға жіберілді. Уезд орталығында ашыққандарға арналған сегіз тамақтандыру пункті жұмыс істеді. Ата-анасыз қалған балалар үшін жатақхана ұйымдастырылды.

1922 жылдан бастап аштық Бөкей губерниясында, әсіресе, Тарғын, Талов және Жаңақала аудандарында өрши түседі. Бөкей губерниялық денсаулық сақтау бөлім  меңгерушісінің 1922 жылы 30 қазан күні губерниялық аштық салдарымен күрес комиссиясына: «6 ай бойынша, яғни  1 қаңтар – 1 шілде аралығында іш сүзегінен 118 адам ауырып, 8-і қайтыс болды, бөртпе сүзегінен 232 адам ауырып, 35-і  қайтыс болды, аштық салдарынан 1272 адам ауырып, 255-і қайтыс болды. 423 адам тырысқақпен ауырып, 227-і өлді» деп есеп берді.  Аштықтың етек алғаны соншалық, үкімет ашығып жатқан халыққа азық-түлік жөнінен дереу жәрдем беруге мәжбүр болды. Бұл нәубеттен Бөкей өңірінің демографиялық құлдырауы күшейді. 1925 жылы Орал және Бөкей губерниясы кеңестерінің біріккен съезінде баяндама жасаған губерниялық жер басқармасының меңгерушісі Т. Қожанов Бөкей аймағында өте көп адам шығынға ұшырағанын атап көрсеткен. Егер Бөкей губерниясы тұрғындарының саны 1917 жылы 251,1 мың болса, 1920 жылы 181,7 мың адам өмір сүрген, яғни 3 жылдың ішінде тұрғындар саны 6514 мың адамға азайған.

Түйіндеп айтқанда, Бөкей губерниясындағы  1920-1922 жылдардағы ашаршылық елге зұлмат әкеліп, аймақтағы шаруашылықтарды күйзелтіп қана қоймады, халықтың демографиялық өсуіне де өз зардабын тигізді. Демек, өлкедегі халық санының төмендеуі аймақтағы экономиканың дамуын тежеді. Нәтижесінде Бөкей даласы елді мекендер сирек қоныстанған аймаққа айналды.

Бақтылы БОРАНБАЕВА,

Батыс Қазақстан инновациялық-технологиялық университетінің  доценті,

 тарих ғылымдарының кандидаты

Аты жүйрік ажал Қайрақаңды да қуып жетіпті… Естігенде қағыс хабар шығар деп, қайта-қайта сұрай бердім. Жаманат хабар қате бола ма, рас екен… Қаратөбенің  Қайыржан Хасановы еді-ау, қайран аға. Сонау бір жылдары Қаратөбеге қарай іссапар шықса, «Қайыржан ағамыз бар ғой…» деп қуана-қуана тартып кететінбіз.

Жасының үлкендігіне қарамай, сені тең тұтып жарқылдап қарсы алатын. Қаратөбенің қыртыс-қыртысын қағып-сілкіп, шынылары шаңырақтай көзілдірігінің арғы жағынан қысыңқы көздері қулана жылт-жылт етіп, арғы-бергіні, өткен-кеткенді жатып тұрғызатын. Ең алғаш танысқаным әлі есімде. 80-жылдары Қаратөбеге қарай жол шықты. Олай қарай алғашқы  іссапарым. Ауданның бірінші хатшысымен бірқауым уақыт сөйлесіп, әңгімеміздің аяғына қарай хатшы қызына «Хасановты шақыртшы» – деді ішкі телефонмен. Сосын маған бұрылып, «Қайыржан Хасанов ағаңызды танисыз ба?» – деді. Сыртынан естігенім болмаса, кездеспегенімді жасырмадым. Бір уақытта бөлмеге басында жыпырайған, күнге әбден тозған ақ кепкісі бар, шалбары мен көйлегіне шаң-тозаң, ақбалшық, сыр-бояу  жұққан жігіт ағасы келіп кірді. Дәу көзілдірікті дәу мұрын мыңқ етпей көтеріп тұр. «Редакцияны өзіміз жөндеп жатыр едік… Хатшы қарындас тез жетіңіз, дегесін…» деп, «рабочий формасына» қысыла амандасты. Бағанадан біріншінің бөлмесіне галстуктері қаңылтырдан қиғандай қатып қалғандар кіріп жатқанда, аудандық газет редакторының мына пормысы маған қызық көрінді.  Бір жағынан, бірінші хатшы «Мынау не ұсқын?» деп ұрсып тастай ма деп қысылып та отырмын. Жоқ, бірінші хатшы қайта: «Кейбір мекемелер сияқты  бізге ауыз ашып отырмай, өздеріңнің күштеріңмен ремонттап жатқандарың дұрыс болған», – деп көтермелеп қойды. Сосын «Әрі строитель, әрі редактор, настоящий журналист Қайыржан Хасанов деген ағаңыз осы азамат», – деп майын тамызып тұрып мақтап маған таныстырды. Одан әрі Қайрақаң екеуміз ауылдарды аралап кете бардық. Іссапарға шыққанда қасыңа жөн білген, сөз білген адамның ілескені өз алдына, ол адам өз өңірінің өткенін қапысыз білсе, одан арғының қажеті қанша?.. Қайрақаң аяқ жетер жердің бәріне апарды. Қайтарда үйіне қонақ қылды. Шай үстінде Рая жеңгеміз туайын деп тұрған сиырдың бошалап кеткенін, таптырмай жатқанын айтып қалды. Қайрақаң болса, «Е, қол-аяғын бауырына алғасын келер…», – деді де қойды. Біз болсақ, қысылып қалдық. Сол сиыр дегеннен шығады тағы бір барғанымызда,  Қайрақаң үзеңгілес болып, екі-үш күннен кейін қайтып келсек, қорадағы тауықтар зым-зия болған. «Сұмырай келгенде су құриды» дегеннің кері болды-ау деп тағы қысылдық. Кейін Қаратөбеге жол түссе, «Аға, сіздің үйге барсақ, әйтеуір бірдеңе жоғалады, бармаймын», – деп әзілдейтін болдық. Оны тыңдайтын Қайрақаң ба?

Қайыржан ағамызды Қаратөбесі зейнет жасына құрметтеп шығарып салды. Қалаға қоныс аударды. Мұнда да қарап жатпады, бұрқыратып жазып,  кітаптарын  шығарып жатты. Телефонмен анда-санда тілдесе қалсақ, ағай үйіне шақырады. Мен жорта сиыр мен тауықтың жоғалғанын айтып, зыр-зыр етемін. Ағай: «Қорықпа, келе бер, сиыр ұстамаймыз, тауық бақпаймыз»,  –  деп мәз болып күледі.

Газеттегі жұмысымызда Қаратөбенің өткен-кеткенінен мәлімет керек болып қалса, «Қайрақаң бар  ғой, содан сұрайықшы» – деуші едік.

Енді кімге хабарласамыз, кімнен сұраймыз? Сиыры да, тауығы да жоғалмайтын жаққа кете барған Қайрекем-ай. «Ендігі жылы екеуміздің отасқанымызға 50 жыл толатын еді…», – деп еңіреген Рая жеңгеміздің етегі жасқа толып отыр…

Аты жүйрік ажал ол күнге Қаратөбенің құрметті азаматы, ардагер журналист, өлкетанушы Қайыржан Хасановты жеткізбеді…

Алды кең, ажары ашық, түймесі жоқ ақ көйлектей аңқылдаған жан еді, жарықтық! Пейіштегі мекені де жарық болғай…

Есенжол   ҚЫСТАУБАЕВ,

«Орал  өңірі»                 

Ерекше  жәдігер

Ақжайық ауданындағы  Көнеккеткен ауылының  О. Исаев атындағы орта жалпы білім беретін мектебіндегі «Шежіре тұнған құт мекен» тарихи-өлкетану  музейі  көне  жәдігерлерге бай.

Солардың бірі 1902 жылы өмірге келіп, ғұмырының көп жылын КСРО Қарулы күштеріне арнаған, майдангер сардар (офицер) «Қызыл жұлдыз» орденінің иегері, Ұлы Жеңіске өз үлесін қосқандардың бірі, халық арасында «капитан Қаби» атанған, ардагер Қаби Нұғманов атамыздың сусын ішуге арналған саптыаяғы. Аталмыш саптыаяқ Қаби атамызға 1853 жылы дүниеге келген атасы Нұғманнан қалған екен.

Саптыаяқ – қазақтың күнделікті тұрмыста қастерлеп қолданатын ыдысының бірі. Шеберлерге арнайы шаруа ғып айтып жасатады екен. Сырланбайды. Тұтқа тұсынан басқа жағы безендірілмейді. Ағаштың табиғи түсі сақталады. Сондықтан саптыаяқ шапқанда ағаштың сол табиғи түсін шебер пайдалану – ұсталардың тапқырлығын танытады. Гүлсім Қабиқызының айтуынша, саптаяқты атасы Нұғман сол замандағы бір шеберден (өкінішке орай, есімі белгісіз) аттай қалап алған. Содан немересі Қаби атамызға көненің көзіндей сақта деп аманаттаған. Бұл ыдыстың Қаби атамыз үшін құндылығы сондай, ат жалында отырып, ұжымшар жылқысын бағып жүрген кезінде, сусын ішуге жанынан тастамаған. Қаби атамыз 1998 жылы 92 жасқа келіп, дүниеден өткеннен кейін, қызы Гүлсім Қабиқызы саптыаяқты атамыздың соғыста киген кителімен бірге музейге табыстаған болатын.

Кем дегенде үш ғасырдың куәсі болған ерекше жәдігерді қайыңның безінен жасалған деп топшыладық. Жұмырланған қалыпта жонылып, іші ойылған. Қолға ұстауға ыңғайлы болу үшін сырт жағын шапқан кезде ағаштың діңінен арнайы тұтқа шебер жонылған. Тұтқаның тұрқы қошқар мүйіз өрнегіне сәйкестендірілген. Саптыаяқтың сыртқы тұтқасының төменгі жағында арабша ойылған жазу бар. Қазақша аудармасы «Баршаға Алладан нығмет болсын» делінген. Саптыаяқтың бірнеше түрі бар. Ең үлкені бесті саптыаяқ деп аталса, одан былайғысы бірінен-бірі кішірейе береді де, дөнен, құнан, тай, құлын саптыаяқ деп аталады. Бізге жеткен жәдігердің көлеміне қарасақ  «Дөнен» деген атауға келеді.

Ұрпағы үшін құнды жәдігер қалдырған атамыздың өзі туралы да білгеніміз жөн-ақ. Қаби Нұғманов 1923 жылы Қызыл әскер қатарына алынып, 1928-1930 жылдар аралығында қазақ атты әскер дивизионының курсанты болған. Сонда жүріп, Орта Азиядағы басмашыларды талқандау ұрысына қатысқан.

1931 жылы Ташкент қаласындағы В. Ленин атындағы әскери мектепті бітіріп, Алматы қаласындағы қазақ атты әскер полкінде қызмет етеді.

— Бұл полктің командирі Әліби Жангелдин, комиссары Семен Қаратаев, эскадрон командирі Жақсығали Жоламанов болды деп айтып отыратын әкем, — дейді қызы Гүлсім Қабиқызы.

Кейін ол Киевтің айрықша әскери округіне ауыстырылған. 1939 жылы Батыс Украинаны Кеңес үкіметінің жауларынан азат ету жолындағы қиян-кескі шайқастарға қатысқан. Денесіне снарядтың 21 жарқыншағы қадалып, 14 тісі опырылып ауыр жарақат алған. Полтава облысының Орлице далалық ұрысында тұтқынға түскен екен. Кейіннен қашып шығып, халық кекшілдерінен құрылған «КОТ» партизан отрядына (сол кездегі КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты Олексенко басқарады екен) келіп қосылған.

Неміс фашистерін толық талқандап (бұл кезде капитан шенін алған), соғыс аяқталғаннан кейін де елге оралуға мүмкіндік болмай, Қиыр Шығысқа аттанып, жапондардың Квантун армиясы талқандалған кескілескен шайқастарға қатысқан. Содан кейін, яғни 1947 жылы ғана табаны туған жерге тиген.

Гүлбаршын  СҮЛЕЙМЕНОВА,

«Шежіре  тұнған  құт  мекен»  тарихи-өлкетану  музейінің  жетекшісі,

Ақжайық   ауданы

Батыс Қазақстан облысының мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының төрағасы Исатай Сматов өткен жылғы 10 сәуір – 22 қыркүйек аралығында Астана халықаралық қаржы орталығын (АХҚО) іске қосу жоспарының аясында Ұлыбританияның Лондон қаласында тағылымдамадан өтіп қайтқан болатын. Курс аясында алынған білім негіздерінің Арбитраж қызметіне және дауларды реттеудің баламалы әдістеріне пайдалы жақтары көп. Халықаралық степендиант Исатай Сматовтың даударды баламалы шешудің ағылшындық әдістері мен жолдарына қатысты әңгімесін оқырмандар назарына ұсынамыз.

• Исатай Маратұлы, дауларды шешудің сотқа дейінгі әдістері туралы хабардармыз, ал оның баламалы жолдарының халықаралық тәжірибеде қолданылу жағдайы жөнінде айтып берсеңіз?
• Әрине, қандай өркениет болмасын сот дауды заңдық тұрғыдан реттеудің негізгі әдісі ретінде қарастырылады. Дейтұрғанмен соңғы жылдары жұртшылықтың сот төрелігіне қолжетімділікті жеңілдетуге ұмтылыстары сот талқысының басқа да жолдарын қарастыруды қажет етуде. Іскерлік қауымдастықтар соттардың өмірлік маңызын мойындай отырып, соттың бюрократтық кедергілерінен арылтатын «Дауларды баламалы шешу» (қысқаша ДБШ) секілді «баламалы» жолдарының да болғандығын қалайды.

Бұл механизмді сипаттайтын көптеген тұжырымдар болғанымен, ДБШ терминін айқындаудың ешбір нормативтік немесе жалпыға ортақ тұжырымы жоқ. Мұны дауласқан тараптардың өзара келісімге қол жеткізу үшін дауды сот талқысына салмастан үшінші бейтарап тараптың көмегіне жүгінісі деуге болады. Атап айтқанда, бейтарап жақ дауласушы тараптардың талаптарының мәні мен маңызына қарай талап-тілектері мен қажеттіліктерін қанағаттандыратын келісім жасасуларына ықпал етеді.  Сонымен қатар, мұндай жағдайда дауласушы тараптар соттан тыс рәсімдер арқылы өз істерін үлкен шығындарсыз, келісіммен  шеше алады. Дауларды баламалы шешу – әдетте келіссөздер, бітімге келу, медиация немесе арбитраж сияқты дауларды шешудің баламалы жолдарын қамтиды.

• Дауларды баламалы шешу түсінігі қашан, қайдан шықты және қандай қажеттіліктен туындаған? Батыс өркениетінде ол қаншалықты қолдау тауып отыр?
• Дауларды баламалы шешу жолдарының осы заманғы қозғалысы 1960 жылдардың соңына таман Құрама Штаттарда азаматтық құқық саласындағы медиация мен құқықтық қозғалыс арқылы қоғамдық дауларды шешетін әлеуметтік қозғалыс түрінде пайда болды. Кейін 1980 жылдардың орта шенінде Ұлыбританияда пайда болды. Бұл елде 1998 жылдан бастап Азаматтық іс жүргізу тәртібіне (CPR) дауды баламалы шешуді көтермелеуге бағытталған бірқатар шараның енгізілгендігі айғақ. Мәселен, азаматтық іс жүргізу тәртібі бойынша сот талқысының сотқа дейінгі және сот талқысы кезіндегі түрлі деңгейлерінде ДБШ-ті қолданудың қажеттілігі жөніндегі мәселе қойылып отырады. Егер тараптар ДБШ-ті қолдану екі жаққа да тиімді деп есептесе, онда сот осы үрдіс өтіп болғанша әдетте сот талқысын тоқтатады. Мемлекеттік ведомстволарға қатысты барлық қолайлы жағдайларда Үкімет те ДБШ-ті қолдануды міндеттенген.
• Дауды баламалы шешудің дәстүрлі сот процестерінен айырмашылықтары неде?
• Басқалай артықшылықтарын айтпағанның өзінде дауды баламалы шешу икемді және жеке -дара дербес болып келеді, сонымен қатар уақыт пен қаражатты үнемдей алады. Оның кейбір неғұрлым маңызды ерекшеліктеріне тоқтала кетейік. Бірінші ерекшелгі — процестің келісімге негізделетіндігінде. Тараптар өздерінің дауларын баламалы шешудің кейбір формаларына жатқызбастан бұрын келісімге келеді. Сот оларды мәжбүрлей алмайды. Бірақ, олар баламалы шешуден негізсіз бас тартса, сот сот шығындарын өндіріп алу түрінде айып сала алады.

Екіншіден, «зиянсыздығы». Балмалы шешуге жүгінудің нәтижесі оның міндетті түрде орындалуы жөніндегі келісімге қол жеткізгеннен кейін ғана барып, тараптарға міндетті болады. Оған дейін кез-келген жақ ДБШ процесінен шығып, сотта, немесе арбитраждық комиссияда дау талқысын бастайды немесе жалғастыра алады. Егер ДБШ-ге жүгініс дауды реттей алмаса, сот процесі немесе арбитраж қайта басталады, болмаса жалғастырылады. Сонымен қатар бір де бір тарап ДБШ процесі кезінде туындаған барлық жағдайды өз мүдделеріне пайдалана немесе соған ғана сілтеме жасай алмайды. Үшіншіден, коммерциялық дауларды шешу мүмкіндігіне ие. Дауларды баламалы шешу сот талқысы немесе арбитраж барысында қол жетпейтін, тараптардың коммерциялық қажеттіліктері мен мүдделерін ескере отырып, олардың өзара тіл табысуларына мүмкіндік береді. Мысалы, ақша өндіру туралы талап болашақта көрсетілетін қызметтерге жеңілдіктер жасау жолымен шешіліп, олардың іскерлік байланыстарын сақтап қана қоймай, тіпті жақсарта түсуі мүмкін. Төртіншіден, икемділігінде. Тараптардың қажеттіліктеріне қарай іс-әрекеттің ахуалы өзгертіледі. ДБШ процесс басталғанға дейін де, сот немесе арбитраждық талқы барысында жүзеге асырылуы мүмкін. Тараптар ДБШ процесі барысында сот талқысын жалғастыра беруге, немесе тоқтата тұруға келісе алады. Бесіншіден, аз шығын жұмсалатындығында және тездігінде. Ол көптеген жағдайларда жылдам бекітіліп, жүзеге асырылады. Мысалы, медиация бір күннен артық уақыт алмайды.

• Ағылшын құқығында дауды баламалы шешудің қандай түрлері бар?
• Екі түрі бар. Бірі – дауларды шешудің соттан тыс түрі де, екіншісі соттық үлгісі. Соттан тыс түріне келіссөздер мен дөңгелек үстелдер, медиация, келісімге келу, атқарушылық трибунал кішігірім сот, ертерек бейтарап бағалау.

Соттық үлгілері: Арбитраж; дауды сарапшылардың қарауы, соттық, немесе сарапшылық ұйғарым.  

• Ол жақтың азаматтық іс жүргізу тәртібінде дауды шешудің баламалы әдістерін қолдануға қаншалықты мән берілген?
• Ең батысы, оларда ДБШ-ге қолайлы мүмкіндіктер туғызылып қана қоймай, азаматтық іс жүргізу тәртібінде соттық көтермелеу де кеңінен таралған. Егер барлық тараптар істі қарауды тоқтата тұруды сұраса немесе сот өз бастамашылығы бойынша бұлайша тоқтата тұру дұрыс болады деп есептесе, сот талқысы кем дегенде бір ай мерзімге тоқтатылады. Егер бір тарап ДБШ мақсатында істі тоқтата тұруды сұрап, ал екінші жақ қарсы болып, бірақ ДБШ қолданудың тиімді болмайтындығына бұлтартпас дәлел ұсына алмаса да, сот істі тоқтата тұрғанды жөн санайды.

Кейде ДБШ процесіне қатысудан бас тартқан тараптар істі қарау жалғастырылып, табысты нәтижелерге қол жеткізілген күннің өзінде, сот шығындары түріндегі айыпқа тап болуы әбден ықтимал. Шығындар түріндегі санкциялар медиацияның мүмкіндіктерін байқап көруден бас тартқан тараптарға ғана емес, істен (немесе апелляциядан) жеңіліп қалған жақтардың тарапына да жиі қолданылады.  Ондай «бас тартушыға»  стандартты шығындар түріндегі емес, орынын толтыру принципі бойынша басқа тараптың шығындары төлеткізілуі мүмкін.

• Исатай Маратұлы, енді осы тәжірибенің пайдалы жақтарын Қазақстандық сот дәстүріне енгізу жөнінде ұсыныстарыңыз бар ма?
• Англия мен Уэльстің тәжірибесін зерттеудің қорытындысы бойынша мынадай әрекеттер біздегі азаматтық істер бойынша дауларды шешудің баламалы әдістерінің қолданылуын арттыруы мүмкін деп есептеймін. Ең әуелі, ДБШ-дің тиімділігін түсіндіру мақсатында семинарлар, дөңгелек үстелдер өткізіп, БАҚ-тарда жарияланымдар жасау арқылы азаматтық сот өндірісіне қатысушылардың құқықтық сауаттылығын одан әрі арттыра түсу керек.

Сот талқысының басталуының, немесе өткізілуінің міндетті шарты ретінде жекелеген істердің санаттары бойынша ағылшын құқығындағыдай ДБШ-дің міндеті қолданылуы қарастырылғаны дұрыс. Істі мәні бойынша қарауға кіріскен кезде сот шығындарының ұлғайтылуы, жекелеген санаттар бойынша азаматтық істерді қараудың мерзімі ұзартылғаны жөн. Медиациядан негізсіз бас тартқан тараптарға сот шығындары түріндегі айып санкциясын қолданудың мүмкіндіктерін қарастыру керек. Өзара кездесіп, ДБШ мүмкіндігін талқылауы жөнінде нұсқау берудің, дауды баламалы шешуден бас тартқан тараптардың бас тарту себептері мен негіздерін түсіндіруді  талап ету әдістерінің пайдалы жақтары бар деп есептеймін. -Әңгімеңізге рахмет!  

Сұхбаттасқан Аманкелді ШАХИН

Осыдан 100 жыл бұрын Жымпиты елді мекенінде Алаштың ардақты ұлдары Орал қазақтарының IV съезінде «Ойыл уәлаяты» атты уақытша үкімет құрған болатын. Бұл оқиға біздің тәуелсіздік тарихымыздың бастауында тұрған аса маңызды да, ең құнды тарихи кезең еді.

1917 жылы сәуірдің 19-22-сі аралығында өткен Орал қаласындағы қазақтарының І съезінде Алаш қайраткерлері негізгі үш мәселеге тоқталған. Олар – мемлекетті басқару туралы, аграрлық мәселе және Орал облысы далалық бөлігін басқарудың уақытша ережелері. Бұл ереже 100 баптан тұрды, онда біріншіден, ауылды, уезді және облысты басқаруға тиісті өкімет пен атқару органдары жүйесін құрудың және оны іске қосудың нақтылы нұсқаулары анықталған. Жаңа өкімет өзінің мәні жөнінен азаматтық болу тиіс еді, ескі мемлекеттік аппарат түгел киратылуға жатты. Екіншіден, осы уақытша ережелерді даярлау қазақ автономиясына деген құлшынысының бір көрінісі еді. Бұл пікірді ереженің тоғыз баптан тұратын «Милицияны құру» деп аталған төрт бөлімі дәлелдей түседі. Бұл бөлімде ауыл, село, болыс милициясының негізгі міндеттері анықталып, уездік милиция бастығының қызмет атқару тәртібі белгіленген, сонымен бірге милиция органдарының басқа өкімет құрылымдары арасындағы қарым-қатынас жолдары реттелуге тиіс болды. Осылайша «Ойыл уәлаяты» уақытша үкіметінің қызмет жүйесінің негізі бірінші съезде қаланған.

Қазақ автономиясын құру мәселесі 1918 жылдың ақпан айында Қаратөбеде өткен Орал қазақтарының ІІІ съезінде көтерілген. Бірақ съезде салық мөлшері жөнінде айтыс туып, халық екіге бөлінеді. Бір топ салық «байға – байша», «кедейге – кедейше» салынсын десе, екінші топ «Алаштың балаларын алалаудың қажеті жоқ, әр түтін басына 100 рубльден салынуға тиіс» дейді. Кейіннен Алашорда ұйымынан бөлінгендер «Ақ жол» партиясын құрды, оған Н. Ипмағамбетов, А. Кенжин, С. Қаратілеуов, Ғ. Есенғұлов, Е. Қасаболатов, М. Мырзағалиев, Ә. Әлібековтер Оралға барып, большевиктер жағына шықты. Сөйтіп, қазақ автономиясы үшін күрес қазақтардың өзара келіспеушілігінен ең басты кедергіге осы съезде тап болды. Бұл «Ойыл уәлаяты» уақытша үкіметін құрудың алғышарттары еді.

Осыдан кейін Орал өңірі қазақтарының ІV облыстық 1918 жылы 18 мамырда Орал қаласының оңтүстік-шығысында орналасқан Жымпиты (қазіргі Сырым ауданының орталығы)  елді мекенінде өткізілді. Бұл жердің Орал қаласынан арақашықтығы 140 км. 1886 жылы Өлеңті өзені жағасында іргетасы қаланған болатын. Батыс өңірі бұл кезде Ресей империясының қол астындағы елді мекен еді.

Съездің ашылу сәтіне 300 делегат келіп үлгерсе, ол жұмыс істеген үш күннің ішінде тағы 150-дей адам қосылды. Жиынның күн тәртібіне 20 мәселе енгізілді, оның соңғы төртеуі съездің барысында анықталды.

Жиынды кіріспе сөзбен ашқан Халел Досмұхамедов өзінің Мәскеуде РКФСР Халық комиссарлары кеңесімен, Орал облысымен шекаралас кеңестердің жетекшілерімен келіссөздер жүргізгенін, Орал казачествосы басшылығымен жақындасу әрекеттерін жасағанын айтты. Осы келіссөздерге съезд саяси баға беретіндігін ескере отырып, Х. Досмұхамедов өзін съезд төралқасы құрамына сайламауды оның делегаттарынан сұрады. Съезд төралқасына Жаһанша  Досмұхамедов (төраға), Дәулетше Күсепқалиев, Жанқожа Мергенов (төрағаның орынбасарлары), Қалдыбай Асанов және Кәрім Жәленұлы (хатшылар) сайланды. Делегаттар құрамына және оның жұмыс барысына баға бере келіп, «Яицкая воля» газетінің (әскери өкіметтің органы) тілшісі былай деп жазды: «Бұл жерде пролетарий да, буржуй да, дворян мен шаруа да, кадет те, эсер де, большевиктер мен меньшевиктер де жоқ, тек қана рулық қауымдастық өмір салтын сақтаған жалпы халықтық бір семья бар. Олардың кейде менмендікке және жеке басының екінші кезектегі мүддесіне сай айтысқа түсетіндіктері ауыз бірлікке нұқсан келтіріп жатады».

Съездің күн тәртібіне енген 20 мәселенің негізгілері мыналар: 1. Ресей мен Орал облысындағы ағымдағы жағдайға көзқарас. 2. Земство делегациясының Мәскеуге баруы жөніндегі есебі. 3. Орал облыстық земство басқармасының казачествомен одақтасу саясаты туралы баяндамасы. 4. Жалпы саяси бағытты анықтау. 5. Кіммен және қандай негізде одақ құру керек? 6. Орал облысының қазақ бөлімінде мықты өкімет құру. 7. Земство мекемелерінің билігін кеңейту. 8. Оралдық земство басқармасын қырға көшіру.

Съезд күн тәртібінің мазмұнынан көрініп тұрғанындай, онда жалпы мемлекеттік, аймақтық және ұлттық саясаттың көкейкесті мәселелері қамтылған. Сонымен қатар съезд талқылайтын жайттар қатарында ымыраға келу, ұлттық бірлікті сақтауға байланысты мәселелер болғандығы айқындалып тұр (мәселен, «Кіммен және қандай негізде одақ құру керек?»).

Жалпы саясат мәселелері жөніндегі өз стратегиясы мен тактикасын белгілей келіп, Орал облыстық қазақ съезі өзінің негізгі міндеттерінде Бүкілресейлік құрылтай жиналысы мен келешектегі Ресей Федерациясындағы қазақ автономиясы үшін күрес идеясын алға тартты.

Жаһанша мен Халел Досмұхамедовтар съезд шешімімен «Ойыл уәлаятының» уақытша үкіметін құрды. Оның құрамына Ілбішін, Орал, Атырау, Ақтөбе, Ырғыз уездерінің қазақтар мекендеген аудандары мен Маңғыстау, Ойыл және Бөкей уездері кірді. Осы өңірде 1917 жылы жойылған уақытша үкіметтің билігі жүретін болды. Басқа сөзбен айтқанда, бұл әрекет екінші жалпықазақ съезінің ұлттық-территориялық автономия құру жөніндегі шешімінің Батыс Қазақстанның айтарлықтай аумағында жүзеге асуының көрінісі еді.

«Ойыл уәлаяты» уақытша үкіметі – ХХ ғасырдың басында Жайық өңірінде орнаған мемлекеттік-автономиялық құрылым. Ол 1918 жылдың мамыр айының соңында Жымпитыда өткен ІV Орал облыстық қазақ съезінің қарарымен құрылды.

«Ойыл уәлаяты» уақытша үкіметінің атауы жөнінде Н. Мартыненко «Алашорда» атты құжаттар жинағында: «Құрылған үкімет Жайық өзенінің арғы бетінде орналасқан, онда тұратын халықтар түгел дерлік қазақтар, ол территориялық бөлік Ойыл облысына жатады. Сондықтан осы облыстың атымен үкімет «Ойыл уәлаяты» аталды» деп келтірген.

Ғ. Әнес пен М. Тәж-Мұрат: ««Ойыл уәлаяты» Уақытша үкіметі орталық Алашордадан бөлініп кеткен жоқ және бүкіл қазақстандық билікке ие болуды да көздемеген. Мемлекет құрылымы жағынан ол – федерация объектісі, құқықтық-саяси дербестігі жағынан автономиялық республикалар құрылымындағы кантон, штат, өңір (земж) деңгейінде тұрды», – деп жазады

Қорыта айтқанда, 1918 жылы 18 мамырда Қазақстанның Батыс өңірінде «Ойыл уәлаяты» атты уақытша үкімет құрылып, қызмет жасады. Үкімет құрамына жеті адам сайланды. Олар: Жаһанша Досмұхамедов, Халел Досмұхамедов, Дәулетше Күсепқалиев, Салық Омарұлы, Қалдыбай Асанов, Ғабдол-Ғалым Қуанайұлы, Сабыр Сарғожин.

Бұлардың барлығы жоғарғы білім алған, өте сауатты, оқыған зиялылар болатын және 10 адамнан тұратын арнаулы кеңес құрылды. «Ойыл уәлаятының» жоғары органы-уәлаяты құрылтайы, халық сайлайтын басқару органы-земство управасы, мемлекет органы – кеңес, мемлекет орган құратын атқарушы билік аппараты – уақытша үкімет болды. Ал жергілікті өзін-өзі басқару органдары ауылдық, болыстық және уездік земство комитеттеріне бөлінді. Сондай-ақ,  уәлаяттағы заңдылықты сақтау, құқықтық тәртіпті нығайту мақсатында земстволық жиналыс сайлайтын құзіретті органдар-уездік соттар мен жергілікті милиция құрылды. Уәлаят бірнеше уезге бөлінді. Нақтылы мәліметтер бар: Жымпиты уезі (земстволық басқарма төрағасы-жоғары білімді ветеринар Бижан Жанқадамов), Жымпиты қаласы уәлаяттың орталығы ретінде белгіленді, сондай-ақ Ойыл уәлаяттық маңызы бар қала саналады, съезд сияқты өкілетті басқосулар осы екі қала ортасында оңтайлы орналасқан Қаратөбеде өткізілді. Жаңа ұлттық үкімет басшылары әскер жасақтау мәселесіне ерекше мән берді. Бүгінгі күнде «Ойыл уәлаятының» әскері тұрған жерге Жаһанша Досмұхамедовтың бел немересі Құдес Қуанышалиев 1998 жылы белгі тас орнатқан. 1918 жылы шілдеде Жымпитыда прапорщиктер, Ойылда юнкерлер мектебі ашылды.

Құрамын екі мың адамға жеткізу белгіленген әскери жасақты «Халық милициясы» деп атады. Оған 18-30 жас аралығындағы, ұлты қазақ ер адамдар, негізінен 1916 жылы майдан жұмысына барып келген жігіттер алынды. Киім үлгісі: шолақ татар шекпен, биік саптама етік, дөңгелек жиекті шошақ бөрік, иықта – жүздік нөмірі көрсетілген погон. Әскер жорыққа ақ ту ұстап шыққан, мұның өзі уәлаят милициясының жалпы Алашорда әскерлерінің құрамдас бөлігі ретінде жасақталғанын дәлелдейді. Уәлаяттың әскери жасағын Сабыр Сарығожин, Нәдірше Сұлтангерейұлы Есімханов басқарды, бас интендант міндетін Б. Атшыбаев атқарды. Уәлаят әскері офицерлерінің арасында Б. Қаратаевтың  баласы хорунжий Мұрат Қаратаев, Мұхит Мерәліұлының немересі прапорщик Ғұбайдолла Мұхитов және т.б. бар.

1917-1918 жылдардағы елдегі саяси жағдай Алаш зиялыларын бірден ұлттық автономия құруды қолға алуға итермелегені сөзсіз.

Әлихан Бөкейханов болашақ саяси бірліктің керектігін ұғындыру мақсатында: «Біз қарап отырсақ, қосақ арасында бос кетеміз. Қазақ жұрты болып бас қамын қылмасақ болатын емес. Есік алдына дауыл, үй алдына жау келді.

Алаштың баласы, Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламадан соң, 200 жылда басыңа бір қиын іс келді. Ақсақал аға, азамат іні, отбасы араздықты қой, бірік, жұрт қызметіне кіріс. Алаштың басын қорғауға кіріс», – деп аласапыранның алғашқы күндерінен-ақ қазақ жұртын ұлт дербестігі үшін бірлікке шақырады .

Қазақ жерін Алаш автономиясына біріктіру өте сауатты, жоғары саяси деңгейде, конституциялық құқықты жолмен жүргізіледі. Ұлт зиялылары «Алаш» партиясын құрып, Алашорда өкіметін жариялайды.

«Алаш» партиясы бағдарламасы жобасының «Жергілікті бостандық» деген бөлімінде «Қазақ жүрген облыстарының бәрі бір байланып, өз тізгіні өзінде болып, Ресей Республикасының федерациясының бір ағзасы болуы, реті келсе, қазақ автономиясы сыбайлас жұрттармен әзірге бірлес болуы, реті келмесе, бірден-ақ өз алдына жеке болуы. Қайткенде де, осы күнгі земстволықты қабыл алуы» делінсе, келесі «Жер мәселесі» бөлімінде: «Ақмола, Семей, Торғай, Закаспийск, Жетісу, Сырдария, Орал  облыстары жерлері мен Бөкей губерниясы және өзге қазақтар тұратын жерлері Алаш автономиясы құрамына кіреді» деп атап көрсетеді.

Дәметкен СҮЛЕЙМЕНОВА,

Ж. Досмұхамедов атындағы «Қайраткер»

қоғамдық қорының президенті, алаштанушы

Қазақстанның халық қаһарманы  Қасым Қайсеновтың туғанына 100 жыл

Адамзат  тарихындағы  сұрапыл соғыстың  аяқталғанына  70 жылдан  асса  да,  ұрпақ майдангерлердің  ерлігін  ұмытпақ емес.  Олардың  қайсарлығы  мәңгі жұрт  жадында.  Ұлы  Отан  соғысында, әсіресе,  қазақ  жауынгерлері  өзінің батылдығымен,  қайсарлығымен ерекше  көзге  түсіп,  жеңіске  жетуге  елеулі  үлес  қосты.  Сондай  даңқты  батырлардың  бірі –  қазақтың  қайсар  ұлы  Қасым  Қайсенов.

Ол  Шығыс Қазақстан облысы, Ұлан ауданының Асубұлақ ауылында, кедей шаруаның отбасында дүниеге келген. 1934 жылы мектеп бітіргеннен кейін 1935 жылы он жеті жасында Өскеменге келіп, саяси-ағарту техникумын жұбайы Асыл екеуі бірге бітіріп, 1937 жылы отбасын құрады. Асыл әжеміз сол жылы небары 16 жаста болған. Қасым ағамыз 1938 жылы Павлодар облыстық оқу бөлімінде инспектор болып қызмет істеген. 1939-1940 жылдары Мәскеудегі әскери диверсиялық-барлау мектебінде оқыды. Соғыс басталғанда Оңтүстік-Батыс майданының штабына жөнелтіліп, сол жерден арнайы тапсырма алып, Украинаның  басқыншылар қолында қалған жерінде партизан отрядын құру үшін жау тылына түсіріледі. Қасым Қайсеновтың Украина жерінде «Вася» деп аталу тарихы да қызық. Ол кезде әрбір партизанның қару-жарақ, гранат, оқ-дәрілері 80 келіге  жуық болатын. Әрине, мұндай ауыр жүкпен ұшақпен жау тылына сәтті жету қиынның-қиыны болатын. Осындай сапарлардың  бірінде  Қасым Қайсенов те аттандырылады. Жау тылына сапарға шыққан ұшақ түн қараңғысында орманды алқапқа жетіп, партизандарға ұшақтан секіру бұйрығы беріледі. Қасым барлық қару-жарағын сақадай сай етіп, бас айналар биіктен төмен қарай секіріп кетеді. Алайда Қасым қараңғылықта  жазық даланың орнына қала шетіндегі үлкен шіркеудің кресіне парашютімен қоса ілініп қалады. Мұндай шарасыз күйге түскен Қасым беліндегі қанжарымен парашюттің шырмалған жіптерін кессе, биіктен құлап, аман қалмайтынын түсінеді. Қаруын сайлап, таң атуын күтеді. Абырой болғанда, бұл қалада неміс әскерлері жоқ екен. Ауыл тұрғындары шіркеудің кресінде ілініп қалған Қасымды тамашалауға түгел жиналады. Соғыс кезінде мұндай күтпеген көрініске  тап болған украиндықтар мұны құдайдың бір кереметіне балап, Қасымды көктен түскен әулиедей көріп, «Вася» атап кеткен екен. Қаһарман партизан Қайсенов Закарпатье, Молдавия, Румыния, Чехословакия жерін неміс басқыншыларынан азат етуге қатысып, көптеген күрделі операцияларды жүзеге асырды. Қасым  Қайсенов өзін өжет, тапқыр және ұйымдастыру қабілеті зор командир ретінде көрсетті. Соғыс біткесін ақын Жұмағали Саин екеуі елге оралады. Партизандық өмір жолын, қарулас жолдастарының батырлығын бейнелейтін Қасым ағаның «Жас партизандар» (1954), «Ажал аузында», «Жау тылындағы бала», «Партизан соқпақтары», «Днепрде», «Переяслав партизандары» және тағы басқа кітаптары оқырмандардың іздеп жүріп оқитын шығармаларына айналды. Партизан жазушы кітабының тамаша бір тарауын Украин партизандарының ардақ тұтар ақсақалы, халық соғысының қаһарман басшысы әрі ақылды, әрі қатал генерал-майор Сидор Артемьевич Ковпакқа арнайды. Кітаптар орыс, украин, қырғыз және вьетнам тілдеріне аударылды. Қасым Қайсенов – ерлік аңсаған жас ұрпақтың ең сүйікті кейіпкері, ерлікті аңсаған жас оқырманның ең сүйікті жазушысы. Қасым ағамыз Богдан Хмельницкий, Отан соғысы, «Чехословакия партизандары», Украинаның «За заслуги» ордендерімен, Кеңес одағының көптеген орден-медальдарымен марапатталған. Ол – Қазақстан Жазушылар одағының Бауыржан Момышұлы атындағы әдеби сыйлығының, халықаралық Фадеев атындағы сыйлықтың лауреаты. Қасым Қайсенов 1995 жылдың 24 сәуірінде тәуелсіз Қазақстанның ең алғашқы  «Халық  Қаһарманы» атағына ие болды. Әскери шені – полковник. Өскемен қаласының құрметті азаматы, сол қалада бюст орнатылды. Алматыда партизан жазушы Қасым Қайсеновке арналған ескерткіш тақта орнатылған.

Халық қаһарманы 30 жыл бойы тұрған Фурманов пен Абай даңғылдарының қиылысындағы үйге  ілінді. Оның да өзіндік тарихы бар. 1964 жылы Қазақ ҚСР Жоғарғы кеңесі Фурманов көшесі, №181 үйдегі 27-ші пәтерді Қасым Қайсеновке беру жөнінде шешім шығарған болатын. Дәл осы үйде Халық қаһарманының үздік туындылары дүниеге келді. Ол немере сүйіп, қанқұйлы соғыстан кейінгі мамыражай өмірдің қызығын осы үйде көрді. 2000 жылдары Үкімет Қасым Қайсеновке Көктөбе баурайынан өз алдына үй салып беріп, сонда көшірген болатын. Бірақ даңқты жазушының замандастары ескерткіш тақтаны Алматының орталығындағы үйге орнату дұрыс деп  шешіпті.

Марат  КӨПБАЕВ,

дарынды балаларға  арналған мамандандырылған С. Сейфуллин  атындағы №11  облыстық  қазақ мектеп-интернат   кешенінің АӘД   пәнін  оқытушы-ұйымдастырушы